An Sgeulachd A Choisinn An Duais
’S e Iain Mac a’ Ghobhainn a choisinn an duais de £20 a thairg sinn air sgeulachd anns an nòs ùr. Cha robh e furasda dhuinn a thighinn gu codhunadh mu ’n chùis. Bha naodh sgeulachdan f’ ar comhair, agus bha grunn ann a bha fìor mhath. Chì sibh cuid dhiubh anns na Gairmean ri teachd.
An Solus Ur
le IAIN MAC A’ GHOBHAINN
BHA an duine ’na shuidhe air beulaibh na h-iuchrach a bha ag ràdh OFF.Cha robh duine anns an rùm ach e fhéin. Ri thaobh bha ceithir telefonan—aon gheal, aon bhuidhe, aon dhearg agus aon uaine mar ghunnachan a dh’ fhaodadh spreadhadh mionaid sam bith. Nuair a thòisich té ac’ a’ seirm thog e gu chluasan i ’s dh’ éisd e.
“Chan eil cinnt agaibh a réisd?” thubhairt e. Chuir e sìos an telefon, ’s chaidh e chun na h-uinneig. ’S e oidhche bhòidheach shamhraidh a bh’ ann, ’s chitheadh e na daoine a’ falbh air na sràidean móra, ’s chluinneadh e an cuid bhrògan a’ tàirneanaich air a’ chloich. Os cionn nan tighean bha an solus uaine, is grian òir anns an adhar. Air oidhcheannan mar so shaoileadh duine gun robh an saoghal gun mheang, mar leug phrìseil. Muillionan de dhaoine a’ gabhail seachad, mar rionnagan anns an iarmailt, muillionan de dhaoine . . . Smaoinich e air an adhar, gun fhios nach robh, aig an àm ud fhéin, rocaidean . . . . ’s an iarmailt a’ coimhead cho neochiontach cuideachd!
Stad e. Bha gnog aig an dorus.
“Thig a steach,” dh’ éigh e, ’s thainig Soames a steach. B’ e Soames a sheirbhiseach pearsanta. Bhe e giùlan sgàl ’na làmhan agus air an sgàl bha cupan cofaidh. Leig e sìos an sgàl air a’ bhòrd bheag ri taobh na h-uinneig. Cha robh móran fuilt air cùl amhaich ’s e lùbadh a chinn.
“Ur cofaidh,” ars esan. B’ e duine àrd tana a bh’ ann ’na aodach dubh. Bha e falbh a mach nuair a chuir am fear-riaghlaidh stad air.
“Soames?”
Sheall Soames ris le ceist ’na ghuth.
“Suidh sìos.”
Shuidh Soames sìos.
Thug am fear-riaghlaidh a mach pacaid thoitean.
“Eil thu riutha?”
“Chan eil.”
Bha làmhan Shoames ’nan laighe air a ghlùinean.
Carson a dh’ iarr e air Soames fuireachd? Cha robh fhios aige dé chanadh e ris.
“Tha mise cho trang,” thòisich e. Cha dubhairt Soames smid, ach bha e sealltainn ris mar gum biodh e feitheamh ri òrdugh. Cha robh ann an saoghal Shoames ach saoghal òrdughan.
“Tha mi cho trang ’s nach urrainn dhomh . . . .” thòisich e rithist.
“Nach urrainn dhuibh eòlas fhaighinn air mo leithid-sa?” arsa Soames.
“Seadh,” ars esan, “sin e dìreach.” ’S thug e sùil gheur air Soames mar gum biodh e air dol a steach do inntinn airson a’ chiad uair.
“Có ás a thàinig thu,” ars esan,” có thù?”
“Mise?” arsa Soames. “Rugadh is thogadh mi sa’ bhaile so fhéin.”
“Agus mise,” ars am fear-riaghlaidh, ’s e cur ás an toitein cha mhór mus do las e e.
“Eil teaghlach agad?”
“Aon mhac.”
Dh’ fheuch e ri smaoineachadh air mac Shoames ach cha rachadh aige air.
“Tha e anns a’ cholaisd,” thubhairt Soames.
Smaoinich e air a’ cholaisd anns an robh e fhéin uair, agus air na leabhraichean a leugh e. Dante, Vergil, Hómer . . . . Bha iad ann an saoghal eile.
“Dé na leabhraichean a bhios e leughadh?” ars esan, ’s e sealltainn a mach air an uinneig.
“Leabhraichean? Eil fhios agaibh, chan e sgoilear dìleas a th’ ann,” fhreagair Soames, ’s e ’g aomadh chuige anns a’ chathair, ’s aig a’ cheart àm dh’ aom e fhéin air falbh bho Shoames mar nach biodh e ’g iarraidh éisdeachd ris an sgeòil a bha tighinn. Bha cus dhaoine anns an t-saoghal, is mì-rian do-aithris.
“Leis an fhìrinn innse,” arsa Soames, ’s a ghuth a’ fàs na bu treise, “chan eil móran spéis aige de chàil ach ball-coise.”
Stad e ’s thubhairt e: “Ach ’s e dèagh bhalach a th’ ann. ’‘
Ball-coise! Cuin a chluich e fhéin air ball-coise?
Bha an saoghal làn de dhaoine mar Shoames ’s a mhac aig nach robh spéis de chàil ach ball-coise.
“An t-seachdain a chaidh,” arsa Soames, “thàinig e dhachaidh ’s e ’g ràdh gun d’ fhuair e tairgse dhol a chluich do . . . . Ach tha gu leòr agaibhse ri . . . .”
“Chan eil, chan eil,” ’s e ’ga mhallachd fhéin airson iarraidh air Soames fuireachd.
“Ach cha cheadaich sinn sin dha idir,” thubhairt Soames. “Tha sinn suidhichte gu lean e an sgoil. Bha trod mhór againn, ’s dh’ fhalbh e mach ’s cha tainig e steach gus an ath-mhadainn. Chan eil fhios càite na chaith e an oidhch’ .” Có dh’ aithnicheadh sin air Soames fad na seachdain ud? Có mhothaich an trioblaid sin ’na ghnùis?
Agus air a shon fhéin, cha robh càil a dh’ fhios aige càit an robh Ealasaid fad na seachdain ud: cha robh tìd’ aige.
“Nach eil sin iongantach,” ars esan.
“Dé?”
“O, bha mi smaoineachadh.”
“ ’S cha robh fhios aig a’ mhàthair dé a dhèanadh i. An tigh-eiridinn no am polas? . . . . Cha robh fhios. Ach thàinig e mu dheireadh, ’s chan innseadh e càit a robh e. Chan eil e ach seachd deug.”
Dé ’n aois a bha Ealasaid, smaoinich e.
“Tha mi duilich sin a chluinntinn,” ars esan mu dheireadh. Bha Soames mar gum biodh e a’ feitheamh ach an ùine ghoirid thubhairt e:
“ ’S fheudar dhomh a bhith falbh.”
“Chan fhalbh, chan fhalbh. Suidh sìos, suidh sìos. Tha tìde gu leòr againn.”
An deidh dhà-na-trì mhionaidean thubhairt e:
“Bu chòir dhuibh leigeil leis.”
“Leigeil leis?” arsa Soames mar nach biodh e a’ tuigsinn.
“Seadh. ’S e sin a tha e ’g iarraidh—ball-coise . . . . agus is cinnteach . . . .”
Bha a shùilean a’ sealltainn thairis air Soames mar nach biodh e ’ga fhaicinn.
“Cha leig sinn leis,” arsa Soames, ’s e ’g éirigh ás a’ chathair. “Chan aithnich sibhse am balach ann. Chan eil fhios agaibh. Dé bha e dol a dhèanamh, co-dhiùbh? Thog sinn e, ’s cha leig sinn dhà e fhéin a mhilleadh.”
“B’ fheàrr leam gu suidheadh tu sìos.” Nach e ’n saoghal a bha mì-rianail, daoine mar Shoames a falbh air fheadh le ’n cuid mhuladan.
“Có ris a tha e coltach, do mhac?” ars esan. Gu grad, thug Soames dealbh ás a phòcaid, ’s sheall e dhà e. Bha am balach ’na sheasamh air beulaibh carbaid dheirg ’s bonaid a’ charbaid fosgailt. Bha solus geal a’ dòrtadh timcheall air ’s e ’na léine air latha samhraidh. Nuair a chunnaic e am falt dubh slìobach ’s an t-aodann fosgailte ann an gàire thug e bruadar a choreigin gu inntinn ach cha ghreumaicheadh e air.
“ ’S e balach grinn a th’ ann,” ars esan, ’s e toirt an deilbh air ais do Shoames. Rinn Soames gàire mar gun còrdadh so ris.
“Ach dé dhèanadh tu nam biodh an saoghal a’ tighinn gu cheann a màireach?” thubhairt am fear-riaghlaidh gu grad.
“A’ tighinn gu ceann?” dh’fhoighnich Soames. Nach e ’n duine a bha slaodach. Cha tàinig an smuain a riamh a steach air!
“Seadh. Nam biodh an saoghal a’ tighinn gu ceann,” thubhairt e rithist. “Dé dhèanadh tu mu dheidhinn do bhalaich?”
Dé dhèanadh e fhéin mu dheidhinn Ealasaid?
“Chanainn ris gu feumadh e leantainn na sgoile an aon rud,” fhreagair Soames leis an aon rag-mhuinealas.
Bha an adhar air taobh muigh na h-uinneig a’ fàs dearg an déidh a bhith uaine.
Smaoinich e air Ealasaid, a nighean fhéin. Cha robh càil a dh’ fhios aige càit am biodh i aig an àm ud ach gun smaoineachadh thog e
“Tha rudeigin a’ cur dragh oirbh,” arsa Soames.
“Chan eil,” ars esan, “chan eil.” Thubhairt e na facail gun smaoineachadh ach an déidh na facail a ràdh dh’ atharraich e inntinn.
“Tha” ars esan, “tha rudeigin a’ cur dragh orm.” Ach ciamar a b’ urrainn dha so innse do Shoames? Thionndaidh e air falbh.
Ann an guth ìosal thubhairt Soames, “cha leig sibh a leas innse dhòmhsa.”
Nach e ’n fhìrinn a bh’ aig Soames: carson a dh’ innseadh? Ach thionndaidh e bho ’n uinneig agus chunnaic e mar gum b’ ann am bruadair Ealasaid ’na seasamh far an robh Soames. Chuir so uimhir de dh’ iongnadh air ’s gun theab e dhol suas gu Soames gu faiceadh e có bh’ ann.
“Tha mi smaoineachadh mu dheidhinn Ealasaid,” ars esan mu dheireadh ’s nuair a thubhairt e na facail dh’ aithnich e gun leum astar gun ainm.
“Ur nighean?” arsa Soames, ’s shaoil am fear-riaghlaidh gun tainig blàths gu aodann Shoames mar theine a’ dèarrsadh.
Chunnaic e airson a’ chiad uair gu robh peann uaine am pòcaid-broillich Shoames ’s gun robh e coltach ris an uaine a bh’ anns an adhar.
“Seadh” ars esan, “Ealasaid.” Agus chunnaic e ’na inntinn tighean a’ losgadh mar chairtean mar gum biodh teine cho luath ri inntinn a’ ruith thairis orra. Chuala e sgriachail dhaoine ’s chunnaic e iad a’ ruith ’s an cuid aodaich a’ slaodadh riutha. ’S chunnaic e Ealasaid mar aon bhoinne bùirn air an talamh.
“An robh do mhac-sa fada gun choiseachd?” ars esan. Cha robh e tuigsinn dé bha e ’g ràdh, ach bha Soames ’ga thuigsinn: gu h-iongantach bha Soames ’ga thuigsinn.
“Bhà,” ars esan, mar gum biodh a’ cheist nàdurrach gu leòr, “bha e cho trom, is ceann mór air. Bhiodh e tuiteam gun sgur,” ’s thòisich e ’g gàireachdainn mar gum biodh e ’ga choimhead.
“Bha Ealasaid mar sin,” ars esan. “Tha cuimhn’ agam aon latha theab i tuiteam do ’n teine. ’S bha mi ’nam shuidhe a’ sgrìobhadh nuair a thachair e. Tha iomadach bliadhna bho ’n latha sin.”
“Bha Tormod an aon dòigh,” arsa Soames. “Ach bhiodh sinne ’ga chumail air falbh bho ’n teine.”
“Bhiodh.”
“Bha e fada gun bhruidhinn cuideachd.”
“Cha robh Ealasaid,” ars esan. “Bha i luath ’na dòighean.”
Stad e ’s an ceann greiseig thubhairt e:
“Tha sibh ceart. Cumaibh ris an sgoil e. Seallaibh ás a dhéidh. Tha sibh ceart.”
Mus robh na facail ceart a mach ás a bheul thòisich an telefon a’ seirm. B’ e ’n té uaine a bh’ ann ’s cha robh eagal air. Thog e i.
“A,” ars esan, “Ealasaid. Tha thu stigh?” Rinn Soames airson falbh ach stad e e.
“B’ fheàrr leam gun tigeadh tu nuas cho luath ’s as urrainn dhut,” ars esan ri Ealasaid. “. . . . Ceàrr? Chan eil càil ceàrr? . . . . Chan urrainn dhut a thighinn? Carson? . . . . O chan eil difeir ann, ach . . . . Uh, uh . . . . tha thu dol gu . . . . Well, chan eil cothrom air . . . . Cuin a bhios a’ chùirm deiseil? Chan eil fhios agad . . . . Chan eil, chan eil càil ceàrr . . . . Co-dhiùbh chì mi thu . . . . Mar sin leat . . . .” Chuir e sìos an telefon air a’ bhòrd.
“Chan urrainn dhi a thighinn,” ars esan. Mu dheireadh shuidh e sìos air cathair mu choinneamh Shoames.
“Innis dhomh” ars esan, “innis dhomh dé nì mi.”
’Na inntinn chunnaic e Ealasaid a’ dìreadh do ’n charbaid ’s e a’ deàrrsadh tarsainn rathaidean an t-saoghail ’s e fhéin a’ sealltainn ás a dhéidh mar nach tilleadh e tuilleadh.
“Tha thu feitheamh ri rudeigin,” arsa Soames, ’s e ’ga sgrùdadh gu geur.
“Thà” ars esan, “tha mi feitheamh ri fios a bheil rocaidean anns an adhar, ’s ann am mionaidean bidh agam ri . . .” Bhuail smuain air anns a’ mhionaid sin fhéin agus thubhairt e:
“Tha e furasd rocaidean a chur air falbh. Chan eil càil cho furasd ri rocaidean a chur air falbh.”
“Dé nì mi?” ars esan ri Soames.
Ach dé fios a bh’ aig Soames?
“ ’S fheàrr dhomh cupan cofaidh eile fhaighinn dhuibh,” arsa Soames. Ged a bhiodh rocaidean anns an adhar cha smaoinicheadh Soames air càil ach cofaidh. Cha do dh’ ionnsaich e ’n còrr.
“Dé feum a ni cofaidh?” ars esan. “Tha mi duilich,” thubhairt e an ath-mhionaid. “Bha dùil agam . . . .”
“Mas urrainn mi ur cuideachadh . . . . ,” thòisich Soames.
“Tha sin ceart gu leòr,” ars esan, “ach chan eil difeir ann. Co-dhiùbh, “thubhairt e,” tha mi cinnteach gu bheil thu ceart mu dheidhinn do mhic.”
Thòisich an telefon a’ seirm ’s chlisg e, ach chunnaic e gur ann bho ’n telefon uaine a bha an seirm a’ tighinn ’s thog e i gu grad.
“Có tha so?” ars esan. “Ealasaid?” ’S thòisich e gàireachdainn leis an toileachas. “ ’S urrainn dhut a thighinn a dh’ aindeoin cùis? . . . . Tha thu cinnteach? . . . Cuimhnich nach eil mi ’ga do thoirt air falbh? . . . . Chan eil . . . Tha mi toilicht . . . . Cuin a bhios dùil agam riut? Ann am fichead mionaid? Seadh matà. Fichead mionaid.
“Tha mi cho toilichte gun urrainn dhut a thighinn. Cho toilicht . . . . Dé? . . . . Ha, ha, ha. Cha do chaill . . . . cha do chaill mi mo thonaisg idir.”
Chuir e sìos an telefon.
“Tha i tighinn,” ars esan ri Soames.
“Tha mi toilicht,” arsa Soames, “tha mi glé thoilicht.”
“Siuthad,” ars esan, “gabh toitean. Ged nach do ghabh thu fear a riamh. Siuthad.” Stad Soames airson mionaid ach mu dheireadh chur e mach a làmh.
“Gabhaidh,” ars esan.
Ghabh e maids airson an toitein ’s thòisich e casdaich, ach cha do chuir sin casg air. Am meadhon na casdaich, thòisich an telefon a’ seirm a rithist. Ruith am fear-riaghlaidh a null, ’s an toitean ’na làimh, ach dìreach air dhà a làmh a chur air an telefon uaine dh’ aithnich e gur e ’n té dhearg a bha seirm.
Mus do thog e an telefon thionndaidh e gu Soames, ’s chan fhac Soames air aodann duine— ’s chan fhaiceadh—a leithid de dhoilgheas ’s a chunnaic e a’ bristeadh, mar sholus dallaidh, air an aodann ud.
| title | An Solus Ur |
| writers | Ian Crichton Smith |
| internal date | 1961.0 |
| display date | 1961 |
| publication date | 1961 |
| level | |
| reference template | Iain Mac a’ Ghobhainn in Gairm 35 %p |
| parent text | Gairm 35 |