---

[41]

Am Maor

Le IAIN MAC A’ GHOBHAINN

CHA robh a nis air fhàgail ach an aon tigh ’s an uair a chrom am maor bho ’n each, bha fhios aige nach biodh an tigh sin fhéin ann móran na b’ fhaide. Dh’ fhàg e ’n dithis eile aig an dorus ’s ghnog e. Smaoinich e an déidh dha dhol a-steach nach leigeadh e leas bhith air sin a dhèanamh, ’s rinn e gàire bheag leis fhéin.

Cha chanadh tu tigh ris an àite ach air éiginn—b’ ann a bha e na bu choltaiche ri bothan, leis an dorus cho ìosal, an tughadh cho salach, an taobh a-stigh cho dorch, ’s an dà chuinneag làn bùrn aig an dorus. B’ fheudar dhà a cheann a leagail, ’s e dol a-steach, le eagal an t-sùithe. Thug e dheth ad.

“Eil sibh a-stigh?” dh’ éigh e.

“Co th’ ann?”

Cha do fhreagair e. Bha i dìreach a’ tighinn a-nìos ás a’ chùlaisd—có shaoileadh gu robh dà sheòmar anns a’ bhothan ud? Bha i ’na beannaig dhuibh ’s ’na dà bhròig mhóir ’s na h-iallan a’ slaodadh riutha. Chuir e cuip an eich air a’ bheing a bha ris a’ bhalla.

“An ann airson a’ phension a tha sibh?” ars ise, ’s i a’ sealltainn ris gu geur.

“Chan ann.”

Smaoinich i:

“An ann airson an fhearainn a tha sibh?”

“Chan ann,” ars esan.

“O.” ’S an uair sin: “Ach suidhibh sìos, suidhibh sìos. Chan ann tric a bhios luchd-tadhail agam.”

Shuidh e air a’ bheing( ’s eagal air gu suathadh e ri aol a’ bhalla.) Bha dreasair làn shoithichean mu choineamh. Ri taobh an dreasair bha bòrd le Bìobull air. Bha aon chathair anns an t-seòmar, mu choinneamh an teine. Air a’ bhalla bha aon dhealbh crochte, ’s aon eile air an dreasair. Chan fhaiceadh e an seòmar eile oir bha an dorus glaiste. Bha seana làmpa crochte á mullach an tigh anns an robh ceò shearbh a’ snàmh.

“An gabh sibh balgam tea?” ars ise.

“Cha ghabh, tapadh leibh.”

“Eil sibh cinnteach? Tha tea gu leòr ann.”

“Tapadh leibh, ach chan eil tìd agam.”

“Eil sibh comhfhurtail an sin? Chan eil fhios nach bitheadh sibh na b’ fheàrr air a’ chathair.”

“Tha mi comhfhurtail gu leòr, tapadh leibh.”

Ged a thubhairt e sin cha robh e glé comhfhurtail oir cha robh e

---

[42] cleachde ris an fhiodh fhuar.

“Feumaidh mi greasadh orm” ars esan ris fhéin, “tha ’n dithis eile feitheamh orm.”

Ach chan fhaigheadh e air tòiseachadh ’s i ’na suidhe feitheamh ris. Cha robh càil a dh’ fhios aice có è no dé a bha e ’g iarraidh ’s bha i a’ feitheamh le a dà làimh paisgte ’na h-uchd. Mu dheireadh thubhairt e:

“Chan eil móran anns a’ bhaile a nis.”

“Anns a’ bhaile. Chan eil, chan eil. Tha iad a’ falbh. Tha h-uile duine falbh. Eil fhios agaibh,” ars ise, “gu bheil iad ag ràdh gum bi caoraich an so an àite daoine? Nach iad a tha gòrach? Chan eil feur an so airson caoraich ann.” ’S rinn i gàire. “An cuala sibh càil a riamh cho gòrach?”

“Carson nach cuireadh iad caoraich ann?” ars esan, ’s a làmh a’ bualadh a’ chuip.

“Carson?” ars ise, “chan eil feur timcheall an so ann. Chan eil ann ach dha-na-tri thighean ’s am beagan talmhainn a tha sinn a’ tionndadh. B’e Murchadh a bhiodh ’ga thionndadh dhòmhsa. An aithnich sibh Murchadh?”

“Chan aithnich.”

“Nach aithnich? Nach e sin a tha éibhinn. Bha dùil agam gun aithnicheadh a h-uile duine Murchadh, Murchadh MacLeòid. Chan aithnich sibh e? Tha sibh cinnteach? Fear beag . . . .”

“Chan aithnich,” ars esan a rithist. Bha ’n dithis Shasunnach a’ feitheamh aig an dorus.

“Well, innsidh mi dhuibh. ’S e fear beag reamhar a th’ ann. Tha e ’n còmhnaidh làn fealla-dhà. Eil fhios agaibh dé rinn e ’m bliadhna. Well, dh’ fhalbh e le cart air Iain Tàilleir ’s iad a’ cur sìos an todhar, ’s chan fhaigheadh Iain lorg oirre.” Thòisich i gàireachdainn. “ ’S e falbh— ’s e sin Iain Tàilleir—air feadh a’ bhaile ag éigheachd: ‘Ma gheibh mise gréim air an fhear a dh’ fhalbh le mo chart, cuiridh mi ás dha.’ Tha fhios agaibh, tha Iain Tàilleir uabhasach droch-nàdurrach, ach ’s e bhean as coireach ri sin. Seadh mata—càite an robh mi? O bhà, tha mi aige, an uair a fhuair e mach gur e Murchadh a rinn e, bha sin ceart gu leòr.”

“Chan eil difeir ann,” ars esan ris fhéin, “tha latha math ann. Cha dean e cron sam bith orra a bhith aig an dorus.”

“Innsidh mi dhuibh,” thòisich e.

“Well,” ars ise, “ ’se Murchadh a bhios a’ dèanamh a’ bhuain dhomh. Is iomadh obair eile cuideachd. Bithidh mi faighneachd dha an còmhnaidh carson nach eil e pòsadh, ’s eil fhios agaibh dé bhios e ag ràdh?”

“Chan eil,” ars esan.

“Well, so an rud a bhios e ag ràdh. “Bha mi uair,” ars esan, “an tòir air a’ bhoireannach uasal-sa. Aon latha bha mi coiseachd ris an tràigh ’s chunnaic mi té le dithis sheirbhisich còmhla rithe. “Có thù?” ars ise (ri Murchadh, tha sibh a’ tuigsinn— .) “Mise mac an rìgh Lochlannaich,” arsa Murchadh ’s e cho breugach. “Bithidh an t-aodach truagh-s’ a’ cur iongnadh oirbh ach tha aobhar agam air a shon. Leis an fhìrinn innse,” arsa Murchadh, “thainig sinn a-null anns na longan móra airson bhur tighean a losgadh. Bha mi coiseachd

---

[43] leam fhìn le mo chlaidheamh ’na mo làimh nuair a chunnaic mi a’ nighean bhòidheach sin mar a ghréin. “Có i?” ars a’ nighean (ri Murchadh, tha sibh a’ tuigsinn.) “Well,” arsa Murchadh( ’s e cho carach), “chunnaic mi i ’s bha fhios agam nach tillinn do Lochlainn a chaoidh gus am pòsainn i. Sin as coireach gu bheil mi còmhdaichte anns an aodach thruagh-sa. Tha m’ athair de ’n bheachd gun deach mo mharbhadh. Tha sibh a’ tuigsinn nach leigeadh e dhomh a’ nighean sin a phòsadh.” “O?” ars ise. “Seadh” ars esan. “ ’S a nis,” arsa Murchadh, “feumaidh mi innse dhuibh mu dheighinn na caileig bhòidhich sin.” “Có ì,” ars a’ nighean uasal, ’s i a’ deirgeachadh a’ coimhead Mhurchaidh. “An e nach eil fhios agaibh?” ars esan. “Chan eil,” ars ise. “Well,” ars esan, “ ’s e ar piuthar a th’ ann, nighean cho bòidheach . . . .”

’S thòisicheadh Murchadh a’ gàireachdainn mar a tha mi fhìn an dràsd.”

“Càite bheil Murchadh an diugh?”

Thainig gruaim gu a h-aodann.

“Dh’ fhalbh e. Chan eil fhios càite ’n deach e. Ach thubhairt e rium gum biodh e air ais airson a’ bhuain.”

“O?”

“Is thig e cuideachd. Thubhairt e rium e. Tha sin cinnteach.”

“ ’S tha sibh a’ smaoineachadh gun till e.”

“Nach tubhairt e rium e,” ars ise. “Nach tubhairt e fhéin rium e.” Bha e ’na thàmh airson greiseig.

“Eil teaghlach agaibh?” dh’ fheòraich e mu dheireadh, ’s e sealltainn ris an dà dhealbh.

“Chan eil,” ars ise. “Chaidh mo chéile mharbhadh anns a’ chogadh.”

“Càite an robh sin?”

“An àiteigin fad air falbh. Chan eil cuimhn’ agam air an ainm. Bha mi smaoineachadh gur ann airson a’ phension a bha sibh. Bithidh mi faighinn pension air a shon.”

“Có bhios a’ toirt a’ bhùrn thugaibh?”

“Bithidh mi fhìn. Ach a bheil sibh fhéin pòsd?”

“Chan eil,” ars esan.

Agus anns a’ mhionaid, bha e a’ coimhead Vera, ’s i air an each, ’s a h-athair còmhla rithe, le ’n cuid seirbhisich. Bha e fhéin ’na sheasamh a-measg a’ bhuntàta an uair a chunnaic e iad le ’n gunnachan, a’ falbh an déidh an fhéidh. Bha uspag gaoith ann ’s falt Vera a’ gluasad anns a’ ghaoith. ’S ann a bha i mar bhan-dia, cho fad air falbh, cho ciùin, mar cheòl a chual e uaireigin ’na chridhe. Cha do smaoinich e riamh gun itheadh i càil cho cumanta ri buntàta.

“Feumaidh mi innse dhuibh carson a thàinig mi,” thòisich e.

“Well,” ars ise, “chan eil am bùrn cho fad ás. Tha tobair ri ar taobh an so. Ach nach mì tha gòrach— ’s ann an Canada a chaidh Tormod a chall.”

Nuair a bha an diùc ag iarraidh maor chuir e steach air a shon.

“Ach tha fhios agam mu dhòighean nan daoine tha so,” thubhairt e, ’s an diùc a’ gàireachdainn. Thòisich an diùc a’ smaoineachadh (chitheadh tu sin oir bha e a’ bualadh a chuip ris an leathair a bha a’

---

[44] còmhdach a chasan).

“Tha sin ceart,” ars esan mu dheireadh, “tha sin ceart.” ’S thug e sùil iongantach air mar nach biodh e a’ tuigsinn rudeigin.

“Ah well,” ars an diùc mu dheireadh ’s e sealltainn a-mach air an uinneig, “tha aon saoghal a’ tighinn gu a cheann. Tha fhios agad air a sin.”

“Tha.” (Cha b’e saoghal uabhasach math a bh’ ann co-dhiùbh.)

“Feumaidh tu each fhaighinn. Ma bhios each agad bithidh tu ceart gu leòr. An robh thu riamh air muin eich?” (Ann a mìos no dhà cha bhiodh duine air fhàgail anns a’ bhaile co-dhiùbh: cha robh ann ach deich tighean. ’S có chuireadh coire air an uair sin?)

“Cha robh,” fhreagair e.

“O?”

Stad an diùc a rithist.

“Aon rud cinnteach, bithidh tu air muin eich tuilleadh. ’S feumaidh tu aodach ceart fhaighinn.”

Bha saoghal a’ tighinn gu a cheann ceart gu leòr.

“Vera,” dh’ éigh an diùc, “eil each ann a gheibh e?”

Thug i sùil iongantach air ás a nèamh do-ainmicht’ ud. Bha i mar bhalach ’na briogais cuimir.

“Each? Gheibh cuideigin each dha.” ’S dh’ fhalbh i mach.

“Tha ’n saoghal-sa tighinn gu a cheann,” ars an diùc. “Dé seòrsa beatha th’ ann co-dhiùbh. Bhiodh iad na b’ fheàrr ás. ’S gheibh iad làn-dìolaidh. Feumaidh sinn smaoineachadh air math na rìoghachd.”

“An Canada?” ars esan ris a’ chaillich.

“Seadh,” ars ise, “an dràsda fhéin chuimhnich mi air.” Chunnaic e ’na inntinn creag mhór ag éirigh a-mach á soluis, ’s giùlain òir ’nam measg.

“Bha e math air a’ phìob,” ars ise.

“A’ phìob?”

“Seadh. Bha e uabhasach math air a’ phìob.”

Well, nach robh a phàrantan fhéin sàbhailt—a mhàthair ’s athair ged a b’ fheudar dhaibh an talamh fhàgail. Bhiodh sin a’ cur dragh air aig amannan, bha athair cho slaodach ’s a mhàthair cho cearbach. Cha robh fhios aca air dòighean nan daoine móra. Aon rud, chan fhaca Vera fhathast iad, ’s chan fhaiceadh nam b’ urrainn dhà-san.

“Dh’ fheumadh cuideigin a dhèanamh ’s nach robh mi-fhìn na b’ fheàrr dhaibh na coigreach?” thubhairt e ris fhéin.

“Bha iad ag ràdh gur e Napoleon a mharbh e,” ars ise. “Duine beag lapach cuideachd. Chunnaic mi dealbh dheth.”

Sheas e.

“Tha rud agam ri ràdh ruibh,” ars esan.

An e choire-san gu robh Vera cho bòidheach? Ach nach robh e anns na daoine—Cuil-lodair ’s an còrr—gaol airson nithean fad ás. Cha robh fhios . . . . Co-dhiùbh, cha robh ann ach na deich teaghlaichean, ’s dh’ fheumadh iad falbh. Cha do loisg esan aon tigh, ’s cha loisgeadh: cha b’e sin do dh’ fheadhainn eile e. Cha do dh’ fheuch duine ri càil a dheanamh air— ’s e baile aosd a bh’ ann. Co-dhiùbh, nach robh dùil aige fàgail—dh’ fhaodadh e dhol a Lunnainn nuair a thilleadh Vera ’s

---

[45] an diùc ann.

“Feumaidh sibh an t-àite-sa fhàgail,” ars esan ’s a ghuth cruaidh.

“Fhàgail?” ars ise. Cha robh i ’ga thuigsinn.

“Seadh,” ars esan, “mar a dh’ fhàg an còrr. Murchadh . .”

“Ach tha Murchadh a’ tilleadh,” ars ise.

“Chan eil,” ars esan. Thainig droch-nàdur air. Carson nach tuigeadh iad? Carson nach cuireadh iad seachad na bruadairean gun fheum?

“Càite ’n deidhinn?” ars ise.

“Gheibh sinn tigh beag a choreigin dhuibh,” fhreagair e, “cha bhi sin duilich.”

“Tigh beag?”

“Seadh,” ars esan, “bithidh e nas fheàrr na ’n tigh-sa.”

“Och, ’s ann a tha sibh ’ga mo mhealladh. Tha sibh mar Murchadh leis an sgeulachd a bha e ’g innse.”

“Chan ann,” ars esan.

“Tigh beag?” ars ise. “Dé dheanainn-sa ann an tigh beag?”

“ ’S cha bhiodh agaibh ris a’ bhùrn a thoirt a-steach,” thubhairt e.

Sheall i ris: “S caomh leam am bùrn a thoirt a-steach.”

Chual e ’n diùc a’ bruidhinn. “Chan eil fhios aca dé tha iad a’ dèanamh. ’S ann a tha iad beò ann am bruadairean. Feumaidh iad a thighinn a-mach á sin. Bithidh iad mar Shasunnaich a dh’ aithghearr.” Cha b’ ann ann am bruadairean a bha an diùc fhéin beò.

“Co-dhiùbh,” ars ise, “cha bu toigh le Murchadh gu falbhainn. Thubhairt e sin rium. Dé shaoileadh e nan tigeadh e gu ’n dorus ’s nach biodh duine stigh. O, cha chòrdadh sin ris idir, cha chòrdadh idir.”

Chunnaic e a h-aodann ann an solus na h-uinneig. Bha i air a bhith bòidheach uair, chitheadh duine sin fo uachdar na h-aois. Agus smaoinich e: An dùil am bi Vera fhéin mar so fhathasd, an déidh gaoith, an déidh na féidh, an déidh an fhìon.

“Tha mi duilich,” ars esan, “tha na paipearan . . . .”

“Paipearan,” ars ise, “chan aithne dhòmhsa càil mu phaipearan. Chuir iad thugam paipearan mu dheighinn Thormoid ach tha iad anns a’ chùlaisd fhathast.”

“Dh’ fhaodadh Murchadh a thighinn g’ur faicinn anns an tigh ùr,” ars esan, “ ’s cha bhiodh buain agaibh ri dhèanamh.”

“Nach bitheadh?” ars ise, “ ’s ciamar a réisd a chaithinn mo bheatha. O, cha téid, cha téid.”

Dé dhèanadh e ann an Lunnainn? Dh’ fhaodadh gun toireadh e Vera gu danns, ’s a-measg nan solus dearga, nach fhaodadh e bruidhinn rithe airson a’ chiad uair. Aig a’ cheart àm, bhuail e air inntinn, dé dhèanadh e na falbhadh iad ás aonais?

“Tha mi duilich,” ars esan. “Chan eil math a-bhith mu dheighinn. Chan eil fhios am biodh duine eile cho foighidneach. Bithidh sibh anns an tigh ùr ann an seachdain.”

“Tha mi tuigsinn a nis,” ars ise. “ ’S ann a-mach bho Napoleon a tha sibhse cuideachd. Chan e mhàin gun mharbh e mo chéile ach . . .”

“Chan eil gnothach aig an so ri Napoleon,” fhreagair e. Cha robh

---

[46] na teaghlaichean eile cho duilich ri so. Dh’ fhalbh iadsan, le guil ceart gu leòr, ach dh’ fhalbh iad. Dé feum a bha iad a’ dèanamh dhaibh fhéin anns an àit ud: ’s ann a bheireadh iad taing dha fhathasd.

“Well,” ars esan, “tha mi falbh. Ach cuidichidh mi sibh le bhur imrich is m’ fhacal-sa air, bithidh sibh nas toilicht’ anns an tigh ùr na tha sibh an so.”

Sheall i ris:

“Chan eil sibh a’ tuigsinn,” thubhairt i. “Chan eil sibh a’ tuigsinn idir. So an tigh do ’n tainig mi nuair a phòs mi. Tha mi air a bhith ann o chionn da fhichead bliadhna.”

Stad e aig an dorus.

“Faodaidh sibh gach nì tha so a thoirt leibh,” ars esan.

“Chan fhaod,” fhreagair i.

“Dé tha sibh a’ ciallachadh? Carson nach fhaod?”

“Chan fhaod mi mi fhìn a thoirt leam.”

Dé bha i a’ ciallachadh?

“Tha sibh cinnteach nach gabh sibh cupan tea mus fhalbh sibh?” dh’ fhoighnich i. “Tha mi cinnteach gun tainig sibh slighe fhada.”

“Cha ghabh,” ars esan. Bha e smaoineachadh air facal a thubhairt i:

“Ach càit an deidhinn?”

Anns a’ mhionaid fhéin thubhairt e:

“Chan eil fada o bh’ agam fhìn ri imrich a thogail. Tha e nas miosa aig an toiseach. Ach fàsaidh duine cleachde ris.”

Cha do fhreagair i e ach thainig i chun an doruis oir bha sin modhail. Thog e a làmh rithe ’s an t-each a’ trotan air falbh. ’S ann a bha e coltach gur e fhéin a bha fàgail. Bha i smaoineachadh nach deanadh an t-each ud móran feum ann an treabhadh.

Ach cha robh fhios aig air móran co-dhiùbh. Caoraich anns an fhearann chlachach ud! Smaoinich i air Tormod. Dé fios a bh’aig a’ bhalachan ud mu dheighinn an t-saoghail? Reic cuideigin an t-each gun fheum ud ris. Dé bha ise a’ dol a dheanamh ann an tigh ùr gun Thormod a bha na bu threun fhathasd na’m balach ud le ad àrd ’s an t-each nach deanadh treabhadh anns an talamh chlachach ghaolach a bha timcheall oirre?