An Duine Ur
ROB SHIRLEY
NUAIR a chaidh an t-Ard-lighiche, Seumas MacDhòmhnaill, a-steach do ’n talla-obair thug an t-adhar fionnar, fliuch air sreothart a dhèanamh. Bha Windsor, am prìomh-fho-lighiche, ag aomadh air closaich a bha sìnte air fuar-bhòrd, ach thionndaidh e an uair a chuala e an sreothart.
“Bheil an cnatan sin ort fhathast?” thubhairt e.
“Is coltach sin” fhreagair an ceannard gu goirid agus lean e air aghaidh gun tuilleadh a ràdh. Sheall Windsor ás a dhéidh car greis agus an sin thionndaidh e ris a’ chorp agus thòisich e air obair gu dìchiollach.
Ràinig MacDhòmhnaill oifig le a shròn ann an neapaicin, agus na deòir ’na shùilean. Nach uabhasach an rud an cnatan, shaoil e. Thug an cinne-daonna a h-uile galar fo smachd ach am fear sin. Thug iad buaidh eadhon air a’ bhàs, an Galar Mór, ach an cnatan—cha ghabhadh e a chur sìos. Thaitinn an smaoin ris agus chunnaic a rùnaire fiamh-ghàire fhann air aodann an uair a sheall i suas air.
“Madainn mhath dhuibh, dhotair,” thubhairt i ris.
“Càite a bheil lighiche na h-oidhche?” dh’ fheòraich e.
“Dh’fhalbh e dhachaidh.”
“Carson nach do dh’ fhan e? Tha fhios aige gur feàrr leam a chunntas a sgrùdadh còmhla ris.”
“Tha sibh anmoch an diugh, agus bha cabhag air.”
Thainig gruaim air gnùis an lighiche. “Na dh’ fhàg e a chunntas?”
Thog a’ chaileag duilleagan paipeir bhàrr a’ bhùird r’ a taobh agus shìn i chuige iad.
“Leugh e dhomh” ars an lighiche. “Tha an cnatan diabhlaidh so a’ cur nan deur ’nam shùilean.”
Chuir an rùnaire na duilleagan f’ a comhair air an dasg agus thòisich i air leughadh: “Thainig ceithir chlosaichean a-steach ré na h-oidhche, triùir fhear agus aon bhoireannach. Thuit aon fhear bho dha-fhicheadamh ùrlar togalaich mhóir ann an Sràid Earraghaidheal. Chan eil air fhàgail dheth a bhiodh chum feum. Tha fear eile ann a chaidh a mharbhadh le a mhnaoi, a bhuail e m’ a cheann le òrd. Tha a bhodhaig uile slàn, a-mach o ghreallach, a tha air milleadh leis an deoch. Bha an treas fear an so o chionn cóig bliadhna, agus thug sinn
Bhris an lighiche a-steach: “Féin-mhort?”
“Chan eil fhios ’am” thubhairt a’ chaileag.
“Nach iad na deagh chinn a tha gann! Tha mi ag iarraidh cinn iomchuidh o chionn dà bhliadhna.”
Sheall a’ chaileag air. “Airson ur caraid ann a shin?” agus i a’ putadh a cinn rathad doruis dhùinte taobh thall na h-oifig far an robh seòmair-obair an Ard-lighiche.
“Seadh” thubhairt e. “Airson Sheumais a Dhà, mar a thatar a’ cantainn ris san talla-obair.” Dh’ fhan e tiota mar sin, a’ smaointinn air a’ chreutair sìnte sa’ chiste-eigh gun a dhìth air ach an ceann agus an fhuil chum am beatha a thoirt dha. Duine coimhlionta gun lochd. “Seadh” thubhairt e a rìs, agus e a’ deanamh suidhe air oir an dasg. “Mur eil peilear ann, tha an t-eanchainn bruichte le gath-bàis no rudeigin mar sin; neo, ma tha e iomlan, is dòcha gur h-e ceann amadain no slaightir a bhiodh ann.” Dh’ fhan e ’na thosd.
“Carson a tha sibh cho titheach air ceann neo-lochdach a chur air?” dh’ fhaighnich an rùnaire caran diùid. “Tha mi cinnteach gur iomadh ceann a thainig an so ré na dà bhliadhna a chaidh.”
“Chan fhaca mi riamh ceann freagarrach air na tha romham” thubhairt an duine. “Nach eil thu tuigsinn?” —agus las a shùilean, agus thainig fonn déidheil ’na ghuth. “Tha mi feuchainn ri duine coimhlionta a chruthachadh nach fhacas a leithid riamh. ’S e a bhodhaig bodhaig Bhruno Antionori a choisinn prìomh-dhuais nan Cluichean Oilimpiach airson an decathlon trì bliadhna ann an sreath mun deachaidh e bhàthadh dà bhliadhna air ais. Agus am faca tu a làmhan agus a righeannan? Fhuair mi iad bho Chasimir Tomaszek a bha ’na phianaist do ’n Ard-thòiseach; nach fhaca tu na h-òrdagan fada caol aige?
Rinn a’ chaileag snodha-gàire. “Chan àbhaist dhomh a bhith spleuchdadh air na closaichean—gu sònraichte mur eil ceann orra.” Dh’fhàs i na bu shòluimte, agus rinn i crathadh beag. “Chan e so obair a chòrdadh ris a h-uile duine.”
Ach cha robh an lighiche ag éisdeachd. “Is ann do ’n t-seinneadair a bu bhinne a chualas riamh a bhuin a sgamhan agus a sgòrnan. Am bheil cuimhne agad air—Seonaidh Mór Mac an t-Saoir?”
“Dh’éisd mi ris iomadh uair air an telebhisean” ars a’ chaileag gun bhlàths.
“Agus a bheil fhios agad far an d’ fhuair mi a chridhe?
“Chan eil” thubhairt i.
“A Uisdean Gillechrìosd.”
“An Naomh?”
“Bhatar a’ cantainn sin ris, agus iad ri fanoid. Ach ’s e duine air leth a bha ann—duine coibhneil, caomh, ceart, calma, cothromach . . . .” Stad e greiseag. “Cha mhór nach d’rinn mi bàrdachd m’ a thimcheall sin” thubhairt e le fiamh-ghàire; an sin lean e air adhart. “Is mór am beud nach eil barrachd dhinn coltach ris.
“Coltach ris!” ghlaodh i fo iongnadh. “Coltach ri brathadair na Stàite!”
Rinn MacDhòmhnaill sreothart. “Chan e sin idir as ciall dhomh” thubhairt e le neart. “Tha mi cho dìleas do ’n Stàit ’s a tha neach sa bith eile. Ach ged a chuireadh gu bàs mar bhrathadair e, bha buadhan ann as gann a lorgar annainne. Nan robh na buadhan sin annainn cha bhiodh crìoch air na h-adhartasan a b’ urrainn an Stàit a dhèanamh.”
“Gaol—nach e sin a bha e a’ cur an céill?”
“ ’Sè” thubhairt an lighiche.
“Ach is ann an aghaidh ar nàduir a tha sin. Nach eil cuimhne agaibh air an teagasg: cha ghabh nàdur a’ chinne-daonna atharrachadh?”
Cha do fhreagair e car greis; an sin thubhairt e: “Ar leam air uairean nach fìor dhaoine idir sinn—nach eil sinn cho fada air adhart air daoine linn nan cogadh no eadhon linn nan clach.”
Chnuasaich iad le chéile ’nan dòigh fhéin air sin fad leth-mhionaid. An sin thainig guth beag ás an radio-dearmaineum ann am pòca còta geal an lighiche.
“An t-Ard-lighiche” thubhairt an guth.
Dh’ fhàisg an Dòmhnallach putan air a’ bhocsa chaol ’na phòca. “Tha mi an so.”
“Is e Ceannard na Cumhachd Nàiseanta tha so” thubhairt an guth.
“Seadh.”
“Fhuair mi ur cunntas bliadhnail sa’ mhadainn. Tha mi airson sibhse a thighinn chugam air ball.”
“Tha mi tuilleadh ’s trang” fhreagair e gu goirid.
Bha fearg ann an guth an fhir eile. “O, a bheil sibh trang? . . . . ro thrang gu coinneachadh ri Ceannard na Cumhachd Nàiseanta. Mas ann mar sin a tha a’ chùis feumaidh mi na tha agam r’ a ràdh ribh a ràdh an nis. Chan eil mi riaraichte idir. Chaidh barrachd air ceithir cheud chlosaichean a chur chugaibh sa’ bhliadhna a chaidh, agus cha dainig a-mach ach ceithir fhichead duine beò. Carson sin?”
“B’ iad na deagh dhaoine iad.”
“Deagh dhaoine” ghlaodh an ceannard, ged a bha an guth ás a’ bhocsa bheag fann fhathast. “Eisd rium a bhalaich. Cha deachaidh Aitreabh an Ath-bheothachaidh a stéidheachadh chum fearas-chuideachd a chumail riutsa. Chan e daoine coimhlionta a tha a dhìth oirnn. Ni daoine comasach an gnothach ceart gu leòr. Ma chosgas sinn uiread air do dhaoine-sa a chur r’ a chéile ’s a chosgas sinn air cloinn a ghintinn agus oileanachadh san dòigh àbhaisteach, cha b’fhiach e an dragh. A bheil sin soilleir?”
“Tha.”
“Coma leam ma tha pluc air an sròin, no foinne air an tòn, mas urrainn iad an obair a dheanamh. A bheil thu a’ tuigsinn?”
“Ceart gu . . . .” thòisich an ceannard mun do chuir MacDhòmhnaill ás do ’n ghuth leis a’ phutan fhàsgadh.
Sheall an lighiche air a’ chaileig gun diog a ràdh, mar gum b’ ann a’ beachdachadh air bàinead a fuilt a bha e. An deidh tamaill bhig thubhairt e: “Dé mu bheighinn a’ bhoireannaich?”
“Có am boireannach?” dh’ fheòraich an rùnaire.
“A’ chlosach,” thubhairt e, a’ cumail neapaicin r’ a shròin.
“O, seadh,” agus thòisich i air leughadh a rìs á cunntas Fo-lighiche na h-oidhche: “Chaidh am boireannach a puinnseanachadh, agus uime sin cha bhi a stamag no a reangan chum feum, ach on is caileag òg bhòidheach i chan eil sin gu diofar; tha na pàirtean feumail, slàn fallain.” Chuir i sìos an cunntas. “Is dòcha nach robh e an dùil gum bithinn-sa a’ leughadh so” thubhairt i.
“Is dòcha” fhreagair e. “Agus tha mi ’n dòchas nach faigh an dotair Berry gréim oirre.”
“Carson?”
“Nach eil fhios agad? Tha e ri strìopach a chur r’ a chéile dha fhéin.”
Nochd a’ ghràin an gnùis na caileige. “O, nach uabhasach sin! Carson a tha sibh a’ leigeil leis rud cho nàireach a dhèanamh?”
“ ’S e a chòir. Tha e ’ga cur r’ a chéile ’na ùine fhéin, agus tha e a’ pàidheadh nam pàirt—dìreach mar a tha mi fhéin a’ dèanamh.”
“Ach ’s e rud ionmholta sam bheil sibh an sàs.”
“A bheil sin gu diofar? Ma tha e ionmholta duine coimhlionta a chruthachadh, dé tha ceàrr ann a bhith a’ cruthachadh strìopaich coimhlionta?”
Bha i leth-fheargach agus chaill i foighidinn. “O, chan eil fhios ’am, ach tha e tàireil is gràineil. Nam b’ e mise cha leiginn a-steach e.”
Rinn an Dòmhnallach fiamh-ghàire thoilichte. “Tha e neònach, ach ’s e an dearbh rud a tha mise a’ faireachdainn. Dh’ fhaoidte nach eil sinn cho fada air seacharan ’nar gnè.”
Gu h-obann chuala iad sgreadail uamharra nach cuala iad a leithid riamh a’ tighinn ás an talla-obair far an robh na fo-lighichean an sàs anns an obair-chruthachaidh. Greiseag an déidh sin thainig gàireachdainn àrd nam fear.
“Dé air an t-saoghal a tha tachairt?” ghlaodh a’ chaileag.
“Tha iad ri fealla-dhà, is dòcha” thubhairt an duine agus e a’ togail air chun an doruis. Mun d’ ràinig e e chuala iad sgreuchail bhorb a rìs agus gàireachdainn ’na cois, agus le sin chaidh an dorus a thilgeil fosgailte gu h-obann, agus bhrùchd a-steach uabhas cho mì-nàdurra ’s gun ghéill an Dòmhnallach air ais. Stad an t-uabhas dà-cheannach anns an dorus a’ spleuchdadh air, agus an sin dh’ aithnich an lighiche le briosg gum b’e aon de na cinn, ceann caileig òig a thainig a-steach o chionn seachdain, agus gum b’e an ceann eile, ceann grànda amadain a bha sa’ bhanca o chionn bliadhnachan. Sheall an lighiche air a’ bhodhaig agus b’e bodhaig chàm an amadain e le briogais mhìn mhnà m’ a leasraidh. Bha an ceann mì-dhreachail a’ laighe air leth-ghruaidh le clab air agus sgleò air a shùilean mar gum b’ ann ’na bhreislich a bha e; bha eagal do-chreidsinn ann an sùilean na caileige, agus bha a bilean air chrith; ach an rud a bu mhiosa ’s e gun do chuir iad dearg air na bilean agus pùdar air a h-aodann ged a bha e a nis ’na thaois le deòir na geilt.
“Air do shocair” thubhairt an lighiche. “Na biodh eagal ort.” Chuir e làmh os-ìosal ’na phòca ag iarraidh an daige bhig a bha aige.
Thainig gàireachdainn mhór bho chùlaibh an uabhais, agus thug
“Tha am bodach ’na chadal” thubhairt fear de na fo-lighichean le rochd-ghàire. “Cha bhithinn-sa agus aodann cho bòidheach air an aon chluasaig còmhla rium.” Rinn càch gàire a rìs.
“Chan eil mi cho cinnteach” arsa fear eile. “Nach b’ ann car mar an nathair ag itheadh a h-earbaill fhéin?”
Lìon fuath is tròcair anam an Ard-lighiche; fuath do na béistean fòghluimte, agus tròcair ghonach do ’n chaileig thruaigh a bha a’ sealltainn air ag iarraidh cobhair.
An sin labhair am beul dearg critheach. “An ann an Ifrinn a tha mi?” Bha an guth stadach caointeach. “Mharbh mi mi-fhéin gus fois a chosnadh. Nach bi fois ann dhomh a chaoidh?”
Dh’ amais an t-Ard-lighiche an dag air a’ bhodhaig fhuathasach gun a thoirt am follais, agus an sin leig e e. Bhuail peilear-suain e agus an ceann tiota dhùin na sùilean caomh fliuch, agus thuit an t-uabhas gu làr.
Dh’ fhan MacDhòmhnaill ’na thosd ag amharc air, agus an sin thug e sùil bhiorach air càch. “Có rinn sin?” dh’ fheòraich e.
Thainig Windsor air bheulaibh, agus fiamh-ghàire air. “Bha mi airson beagan aigheir a chumail ruinn. Cha robh ann ach fealla-dhà.”
“Fealla-dhà,” thubhairt an ceannard gu sgaiteach. “Seadh—tha sin a dhìth oirnn.” Sheall e a rìs air an uabhas a bha ’na laighe m’ a chasan, agus bha a ghuth airtnealach an uair a bhruidhinn e. “Thoiribh sin air falbh, is cuiribh ás do cheann na caileige.” Theann iad ris a’ chorp a shlaodadh air falbh, agus dhùin e an dorus. Rinn e suidhe air dasg an rùnaire.
Bha an fhuil air dol ás a gruaidhean. “Bha sin eagalach” thubhairt i.
“Chan e a’ chiad uair a rinn iad a leithid.”
“Tha mi a’ creidsinn nach fan mì san obair so.”
“Tha mi tuigsinn. B’ fheàirrde thu gun a bhith ann nas fhaide.”
Thainig guth Ceannard na Cumhachd as a phòca: “Dotair MacDhòmhnaill.”
Shìn e a làmh ’na phòca is chuir e chuige an radio. “Tha mi an so.”
“Thigibh chugam air ball” thubhairt e le ùghdarras, “ge be cho trang ’s a dh’ fhaodas sibh bhith.”
Cha do fhreagair e an toiseach.
“A bheil sibh a’ cluinntinn?” thubhairt an Ceannard gu frionasach.
“Thà. Theid mi a-null an ceartair.”
Chuir MacDhomhnaill a chòta geal dheth agus chuir e a dheacaid uime. “Faodaidh thu dhol dhachaidh a nis” thubhairt e ris an rùnaire. “Cha ruig thu a leas fuireach an so nas fhaide. Cuiridh mi do thuarasdal chugad leis a’ phost.” An sin chaidh e a-mach chun a’ chàir-dhealain gun dad a bharrachd a radh.
An ceann fichead mionaidean bha e ’na shuidhe fa chomhair a’ Cheannaird, a bha beagan nas càirdeile na bha e air an radio. Thug an Ceannard paipear bharr an dasg aige.
“Fhuair mi cunntas an diugh air rian ath-bheothachaidh a chaidh a choimhlionadh sa’ Ghearmailt. ’S e rian nas cinntiche agus nas soirbheachaile na bhatar a’ cleachdadh gus a nis. Lorgadh a-mach dòigh air na deagh chinn—cinn cheannardan, mar eisimpleir . . . .” agus rinn e fiamh-ghàire, “ —— a chur air bodhaigean beò. Bu léir dhuibh-se luach an dòigh sin.” Stad e greiseag. “Cha bhiodh e cho ana-caithteach.” Dh’ fheith e an sin.
“Cia ás a gheibh sibh na daoine beò a bhiodh deònach am bodhaig a thoirt thairis air sgàth an Riaghaltais?”
“Cha ruigear a leas iad a bhith deònach. Tha feadhainn ann a tha fo bhinn a’ bhàis, agus ge be cho mì-dheònach ’s a bhiodh iad, dh’ fhaodadh sibh an cur gu feum san dòigh sin. Math dh’ fhaoidte gun teid tuilleadh dhaoine a dhìteadh gu bàs —— an fheadhainn a tha slàn ’nam bodhaig co-dhiùbh.”
“Agus sheachnadh sin tuarasdal a’ chrochadair do ’n Stàit” thubhairt an lighiche.
Rinn an Ceannard snodha-gàire. “Ceart gu leòr. Sin agaibh buannachd eile a bhiodh ann.”
“Ach mur bi mise deònach air bhith ’nam chrochadair?” dh’ fheòraich an lighiche.
“Dé is ciall dhuibh?”
“Is lighiche mi, agus chan e crochadair. “S e mo dhleasdanas ìoc-shlaint a thoirt do na tinn agus beatha aiseag do na mairbh. Chan eil fhios ’am am bheil iad ciontach a tha fo bhinn a’ bhàis, na truaghain, agus ma tha iad ciontach, cia dheth? —— cur an aghaidh beachd an Ard-thòisich?”
Las an Ceannard le feirg. “Tha thu ’nad chnap-starradh dhomh tuilleadh ’s fada. Bidh mi cùiteas thu. Tha lighichean eile ann comasach air t’ obair a dhèanamh.”
“A bheil gu dearbh?” thubhairt an lighiche.
“Thà” ghlaodh e, a’ geur-shealltainn air. An sin dh’ fhàs e na bu shàmhaiche, mar gu robh e a’ cuimhneachadh nach robh a leithid ann idir. Leig e osna ás. “Nach duilich an obair e dreuchd Ceannard na Cumhachd,” thubhairt e a’ crathadh a chinn gu h-airtnealach. “Faodaidh sibh falbh.”
“Slàn leibh, ma tha” thubhairt an lighiche, agus thog e air a-mach.
Bha an cnatan fhathast ’ga shàrachadh, agus rinn e sreothart uabhasach mun d’ ràinig e a chàr-dealain. Smaointich e air a’ bhuaidh a thug e air a’ Cheannard agus air an Riaghaltas. Bha e feumail dhaibh, agus cha toireadh iad thairis gu furasda e. Ach cha robh a chumhachd ach searbh, agus a bhuaidh gun aoibhneas. Nach eil anns a’ bheatha ach a bhith sìor-chaitheadh nam ball agus buill ùra a chur ’nan àite? —— car mar an t-seann fheallsanachd a bhiodh a’ cumail a-mach gu robh an aon bheatha a’ dol bho sheann chorp do chorp ùr gu sìorruidh . . . . beatha gun toiseach, gun chrìoch, gun bhuil, gun dòchas.
Stiùir e an càr troimh shràidean trang na cathrach, gun toirt an aire do ’n ùinich is an dòmhlas mun cuairt dha. Bha a shùilean goirt agus inntinn ’na neul leis a’ chnatan, agus bha an cadal a’ tighinn air. Dhùin e a shùilean, air a thàladh leis an t-suain.
Nuair a dh’ fhosgail e iad chunnaic e aodann Windsor a’ sealltainn
“Tha mi fuar” thubhairt e.
“Chan eil do theas ach ceithir fichead ’s a trì deug fhathast” fhreagair Windsor. “Dhùisg thu ro thràth.”
“Tha an t-acras orm” thubhairt e agus a chorp uile air a léireadh leis.
“Chan iongnadh sin idir.”
An sin, mar gum b’e bruadar a bha e ann, thòisich e air cuimhneachadh gum b’ iad na faclan a labhair e na dearbh fhaclan a labhradh na daoine ath-bheothaichte nuair a dhùisgeadh iad air a’ bhlàth-leabaidh. Dh’ fheuch e ri tuigsinn. An robh e marbh? Ciamar?
Chuala e guth a’ Cheannaird a’ tighinn chuige ás a’ cheò: Bidh thu air do dhòigh ann an tiota. Mharbhadh thu ann an tubaist, ach shàbhail sinn do cheann.”
Dh’ fhan MacDhòmhnaill ’na laighe a’ beachdachadh air a’ chùis. Chaidh am fuachd agus an t-acras air falbh, agus thainig sìth do-chreidsinn ’nan àite, agus leis an t-sìth dh’ fhàs eòlas iongantach diamhair air feadh anma.
Chuala e fear de na lighichean ag ràdh ann an guth ìosal: “Có ach Windsor a smaointicheadh air ceann Sheumais a h-Aon a chur air bodhaig Sheumais a Dhà?”
“Tha mi an dòchas gun còrd iad r’ a chéile” thubhairt fear eile.
Thog an t-Ard-lighiche a làmh is chunnaic e òrdagan fada caol a’ phianaist.
Labhair Windsor an sin. “Ciamar a tha an duine coimhlionta a’ faireachdainn?”
Rinn Seumas fiamh-ghàire tlàth. “Chan eil nì coimhlionta ach an t-Athair.”
Sheall càch air a chéile. “Dé thubhairt e?” dh’ fheòraich an Ceannard.
“Chan eil annainn ach creutairean. Is e Dia an cruthadair.”
Dh’ aom Windsor thairis air a’ sgrùdadh a shùilean. “Tha rudeigin ceàrr air. Theagamh gun d’ rinn an tubaist dochunn air eanchainn.”
Thòisich iad air labhairt gu h-ìosal r’ a chéile, ach dh’ fhan Seumas ’na laighe air an leabaidh ag éisdeachd ri buillean daingeann, buaidh-chaithreamach cridhe an Naoimh ’na chom.
| title | An Duine Ur |
| internal date | 1961.0 |
| display date | 1961 |
| publication date | 1961 |
| level | |
| reference template | Rob Shirley in Gairm 38 %p |
| parent text | Gairm 38 |