An Comh-bhraithreachas Ceilteach
GARBHAN MACAOIDH
RUGADH mi ann am Baile Atha Cliath, Eireann, anns a’ bhliadhna 1963. Bha mi fortanach gum b’ ann an so a bha mo mhàthair a’ fuireach nuair a thàinig mi a-steach do ’n t-saoghal, oir ged is Albannach mi, tha mi saor an so agus chan eil e am fiachaibh orm cead-siubhail a thoirt leamsa gach uair a dh’ fhàgas mi an tigh, mar muinntir na h-Alba. Tha mi saor agus ged a gheibhinn an saoghal mar a thà e, cha tugainn seachad so dhut air. Tha a’ bheatha glé dhuilich ann an Alba bho ’n àm sin a thòisich Mgr. Alfred Balliol Caimbeul, am prìomh-mhinistear, air an Rian Apartheid a thoirt do ’n taobh siar de Alba agus do na h-eileanan. Cha robh mi riamh anns an dùthaich sin, ach is ann gu bitheanta a dh’ innseadh mo mhàthair dhomh, agus mise ’nam bhalach beag, gu robh cuimhne aice dé cho brèagh a bha an saoghal aca ann an Innse Ghall nuair a bha i òg agus a daoine beò.
Dh’ fhuirich mi ann an Eirinn fad mo bheatha gu ruige so, agus so an athaich a tha a’ còrdadh rium. Tha iomadh caraid agam agus tha mi a’ bruidhinn na Gàidhlige Eireannaich gu fileanta. Ach co-dhiùbh, chan eil mi ’nam dhuine glé shona idir. Is tìr-ghràdhaiche mo mhàthair, agus theagaisg i a baralaichean dhomhsa cuideachd. Theagaisgeadh i dhomh gur nàrach e do ’n duine a dhùthaich fhéin a dhìochuimhneachadh.
Chan eil fhios agam carson a thug Mgr. Alfred Balliol Caimbeul an Rian Apartheid do Alba. Bha ar cànan (tha mi ag ràdh “ar cànan,” ach chan eil ach beagan Gàidhlig Albannaich agam a dh’ ionnsaich mi aig glùn mo mhàthar) ann an staid bhochd co-dhiùbh, agus cha robh ach beagan dùthchasaiche a’ fuireach ann an Innse Gall nuair a rinneadh lagh a’ chead-shiubhail. Mar a bhà, thubhairt a’ Phàrlamaid ann an Lunnainn gu robh na cànanan Ceilteach a’ cur bacadh air Aonachd an t-sluaigh Bhreatunnaich, agus gun robh na Gàidheil agus na Cuimrich ’nan daoine cunnartach do ’n Chomunn NATO, a chionn gun do bhruidhinn iad cànanan coimheach nach robh aig na h-Ameireaganaich. Mar sin, lean na h-urracha móra ann an Lunnainn an t-eiseamplair Africanach, agus thionail iad na Gàidheil agus na Cuimrich ann am bothain agus tha e toirmisgte dhaibh dhol do ’n bhaile mhór ach anns a’ mhadainn airson an oibre. Feumaidh iad tilleadh air ais anns an fheasgar. Tha cead-siubhail aig gach duine Ceilteach agus iarraidh na maoir-shìthe e gach uair a rachas iad do ’n bhaile, dìreach mar a bha e ann an Africa mun do rinn a’ mhuinntir dhubh an t-ar-a- mach mór. Tha an t-Apartheid a’ toirt buannachd mhór do ’n luchd Beurla, oir pàidhidh iad tuarasdal nas lugha do na Gàidheil. (Choisinn Rùnaire Stàit na h-Albainn an t-O. B.E. airson a chòmhnaidh leis an Apartheid).
Ach dhìochuimhnich mi mo sgeul . . . .
Bho chionn mìos na dhà bha mi ann an Tigh Cofaidh O’Leary ann an Sràid Sheamraig, nuair a shuidh Eireannach mór sìos aig a’ bhòrd far an robh mise. Bha mi a’ leughadh an leabhair Eireannaich Stair an Phobuill Cheiltich (Eachdraidh an t-Sluaigh Cheiltich) agus dh’ fhoighnich am fear mór rium an robh ùidh agam air a’ chinneadh Cheilteach. Thubhairt mi gu robh, agus dh’ aithnich e bho mo chainnt gum b’ Albannach mi.
“Well,” thubhairt e, “am bheil thu deònach rudeigin a dhèanamh air sgàth na h-Alba, matà?”
Fhreagair mi gu robh mi deònach an còmhnaidh, agus sheas an t-Eireannach suas a rìs. “Thig còmhla rium, me bhoyo. Tha cothrom agad Alba a chuideachadh a nis.”
Chaidh mi leis gu dorus uaine ann an caol-shràid dorcha. Chnag e trì uairean air an dorus agus dh’ fhosgail bodach crùbach e. Ghabh sinn a-stigh agus chunnaic mi gu robh sinn ann an seòmar mór far an robh buidheann daoine a’ suidhe mun cuairt bhùird.
“Có so?” dh’fhoighnich duine air an robh coltas gum b’ fhear-na-cathrach e—Eireannach beag reamhar.
Chagair mo chompanach rudeigin ann a chluais agus rinn am fear beag cromadh cinn. “An tir-ghràdhaiche thu?” dh’ fheòraich fear-na-cathrach.
“Seadh,” arsa mise.
“Sin thu féin. Thig an so agus dean suidhe matà, a bhràthair. An aithne dhut na daoine eile an so? Is teachdairean nan dùthchannan Ceilteach iad uile.”
Chomharraich fear-na-cathrach a-mach iad. “Bràthair Gwilym agus Bràthair Dafydd ás a’ Chuimrigh, Bràthair Raoul Juhel á Breatunn na Frainge, Bràthair Farghuar ás an Eilean Mhanainn, Bràthair Myhal Pezzack ás a’ Chorn, Bràthair Seòras agus Bràthair Dùbhghlas á Alba, Brathraichean Liam, Tadhg, Caoimhghin agus Tomás, fir-ionaid Eireannach—Bràthair Ruy de Castro, Rùnaire Comuinn Cheiltich anns an Spàinn—agus Bràthair O Donall, Ceannard nan Eireannach anns an Spàinn. Chan eil na fir eile an so ach mar fir-choimheid, ach tha sinn toilichte gu bheil iad ’nar meadhon—Brathair Ramón Kelly á Peru, Bràthair Mac an t-Saoir á Canada, Bràthair Antonio Jones á Patagonia agus fichead ball á Ameireaga.”
Choimhead fear-na-cathrach ormsa an sin. “Anns a’ chiad dol a-mach feumaidh mi innseadh dhut gur ann glé dhìomhair a tha a’ choinneamh so. Is mór ormsa cron a dhèanamh ortsa ach tha latha mór a’ feitheamh ort mura bi thu ’nad thosd mu dheidhinn nan rud a thachras an so. Tha sinn a’ cur cath ris an eucoir agus tha an nàmh glé chumhachdach. Agus a nis, air adhart leis a’ ghnothach! Bha thusa a’ bruidhinn, a Bhràthair Chaoimhghin.”
Chlaon Bràthair Caoimhghin a cheann. “Bu mhath leam chluinntinn ciamar a tha sinn dol a dhèanamh an obair so. Feumaidh sinn an cinneadh Ceilteach a bheòthachadh a rìs, ach ciamar?”
“Tha ar nàimhdean làidir,” thubhairt an t-Eireannach air an robh Tadhg, “agus feumaidh sinn bhith làidir cuideachd. Nuair a bha Eire a’ cathadh airson a saorsa dh’ ùisinnich ar gaisgich bomaichean,
“Ach cha bhi an dòigh sin againne,” arsa fear-na-cathrach. “Tha àm gu marbhadh agus àm gu briseadh sìos, ach is ball-airm nan gealtairean an dineamait. Ni sinn cogadh le ar n-inntinnean agus gheibh sinn buaidh. Mar eiseamplair, tòisicheamaid an diugh air bruidhinn mu dheidhinn a’ bhìdh ris an canar“Corn Flakes. ”
Rinn a’ bhuidheann borbhan agus bha coltas feargach air a’ Bhràthair Tadhg. “An ann a’ fealla-dhà a tha thu?” ghlaodh e.
“Fuirich sibhse oraibh,” arsa fear-na-cathrach. “Innsidh mi m’ innleachd dhuibh. Chan eil ach aon dùthaich Cheilteach a mháin aig a bheil a riaghaltas féin agus nach eil fo cheangal aig dùthaich mhór eile—ar tìr-ne, Eire. Feumaidh sinn tòiseachadh ann an Eirinn matà, agus tòisicheamaid leis a’ chànan. Chan eil staid na cànain glé shlàn fhathast—agus carson nach eil? Chan eil i slàn a chionn gu bheil ar sluagh a’ bhruidhinn na Beurla air an rathad, anns na bùthaidhean agus anns a’ chisdin. Feumaidh sinn sluagh Ceilteach a chruthachadh an so, agus leanaidh na dùthchannan eile an eiseamplair. As eugmhais cànain, cha bhi dùthaich Cheilteach ann. Ach dé tha na h-Eireannaich a’ dèanamh an diugh? Ionnsaichidh iad a’ Ghàidhlig anns an sgoil, ach tha facail Bheurla air gach pacaid bìdh a cheannaicheas iad. Chan fhaic iad na h-ainmean lòineagan gràinne no milis sùbh-làir air na pacaidean agus air na pigean anns na bùthaidhean, ach“Corn Flakes”agus“Strawberry Jam. ”Agus mar sin, chan eil na h-Eireannaich ag iarraidh “Lòineagan Gràinne” no “Milis Sùbh-làir” nuair a tha iad anns a’ bhaile. Tha iad ag ùisinneachadh nam facal Beurla. Mur eil a’ Ghàidhlig air a bruidhinn anns a’ chisdin agus anns na bùthaidhean tha i marbh. Gach uair a tha facal Beurla ’nar beul, tha sinn a’ toirt air falbh oibre bho na Gàidheil agus ’ga toirt do na Sasunnaich. Agus sibhse a tha a’ fuireach ann an Alba agus anns a’ Chuimrigh, tha sibh a’ dèanamh an dearbh rud. Tha sibh a’ toirt obair a tha na Ceiltich an eiseimeil, do na Sasunnaich agus do na dùthchannan beairteach eile—obair nan clò-bhuailtearan, luchd-dèanamh bhotul, bhocsaichean agus phacaidean, agus na h-eadar-theangairean, —agus tha móran dhiubh ann na Eirinn an diugh. Bheir mi eiseamplair eile dhuibh. Carson nach eil obair gu leòr anns an taobh an iar? Tha iomadh aobhar ann, ach air feadh nan rud eile, cha dean na Gàidheil leabhraichean, biadh ann an canastairean, inneil bheaga no na h-uile bathair a dheanar anns an dùthchannan beaga mar Lochlann agus Tìr-nan-Suis. Nuair nach robh obair aig an t-sluagh ann an Tìr-nan-Suis, thòisich iad air uaireadairean a dhéanamh anns na tighean. Anns an Olaind rinn na clò-bhuailtearan obair glé eireachdail air inneil-clò bheaga—obair a b’ urrainn dhaibh dhèanamh anns an dachaidh no ann am bothan sìmplidh—agus an diugh tha iad a’ faighinn òrduighean á dùthchannan coigreach airson obair clò-bhualaidh ealanta. Ann an Lochlann tha bailtean sealbhach air eileanan neo-thorrach, far nach bitheadh ach ròin agus eòin na mara ann, nan robh iad ann an Alba. Ach, mo chàirdean, tha eadar-dhealachadh mór eadar na tìrean eile so agus Alba no a’ Chuimrigh no na dùthchannan Ceilteach againn—tha iad saor. Ann an dùthaich shaor, le prìomh-bhaile, pàrlamaid agus cànan
“Hm, glé sheòlta,” arsa Bràthair Dùbhghlas. “Glé sheòlta.”
“Agus a nis, a chàirdean,” thubhairt fear-na-cathrach, “Dé nì sinn le ar bràthair ùr Albannach?” Sheall e ormsa. “A bhràthair, dé an t-airgead a tha agad?”
Rinn mi gàire. “O—ceud not no lethcheud—chan eil mi cinnteach.”
“Ceart gu leòr,” arsa fear-na-cathrach. “Théid thu do Sgoil a’ Chogaidh Inntinnich ann an Gaillimh am màireach.” Agus rinn mi sin.
“A chiad leasan,” arsa fear-teagaisg a’ chogaidh inntinnich, “Eòlas-smaointinn agus feachd-oilean. Théid sibhse, a bhràthraichean, gu Alba, far am bi sibh a’ cumail beò a’ chinnidh Ghàidhealaich. Cruthaichidh sibh dà ghrunnan—na h-oibrichean dìreach agus na h-oibrichean neo-dhìreach. Oibrichidh an dara grunnan an aghaidh na Gàidhlige agus saorsa na h-Alba—anns na pàipeirean, ann am polataics, agus anns an t-seirbhis shìobhalta, gus an toirmisgear a’ chànan agus an gnìomhachas dùthchasach anns an tìr. An sin tòisichidh obair an ath ghrunnain air sgàth na Gàidhlige agus na h-Alba. Bithidh spiorad nan Gàidheal feargach a thaobh an toirmisg, agus tarraingidh sibh buaireadh anns an dùthaich. Craobh-sgaoilidh sibh air an réidio anns a’ Ghàidhlig, clo-bhuailidh sibh pàipeirean agus leabhraichean anns a’ chànan, agus an sin stéidhichidh sibh‘cadres”an aghaidh an t-sàrachaidh Shasunnaich. Ach, anns a’ chiad dol a-mach feumaidh sinn fir-choimheid a chur gu Breatunn. Có tha deònach a dhol?”
Nuair a thubhairt e so bha clisgeadh cho mór orm gu robh mo làmhan a’ crith agus mo ghlùintean mar uisge. Thog deichnear an làmhan.
“Tha mi ag iarraidh dusan,” arsa am fear-teagaisg.
Thog fear eile a làmh.
“Gu math. Fear eile?”
Sheas mise. “Théid mi, matà.” Ach chuimhnich mi Mgr. Alfred Balliol Caimbeul agus a mhaoir-shìthe agus bha eagal orm.
Chan eil saorsa no sìth air an t-saoghal, ach bithidh. Bithidh nuair a tha na dùthchannan beaga saor a rìs, agus solus a thàinig á I Chaluim Chille agus Ara nan Naomh a’ deàlradh feadh an Roinn-Eòrpa. Bha na Ceiltich mór agus uasal, agus bithidh iad mór. Ach cha bhi iad mór le neart nan arm, ach le neart an spioraid agus na fìrinn. Tha na famhairean a’ creidsinn gu bheil iad cumhachdach ach tha an dadmunn nas cumhachdaiche. Tha briseadh na fàire a’ tarraing am fagus.
† Facal Eireannach air‘label’
| title | An Comh-Bhràithreachas Ceilteach |
| internal date | 1962.0 |
| display date | 1962 |
| publication date | 1962 |
| level | |
| reference template | Garbhan MacAoidh in Gairm 40 %p |
| parent text | Gairm 40 |