Am Facal Sgriobhte

IAIN A. MACLEOID

ANN an eachdraidh an t-saoghail tha àm an sud ’s an so ris an abair sinn ‘B’ e sud clach mhìle ainmeil ann an adhartas caitheamh beatha an duine.’ ’Nam measg tha an ‘radio’ a tha a’ toirt dhuinn cothrom labhairt an dràsda ri gach ceàrn de ’n dùthaich agus anns gach tigh anns a bheil am bocsa innleachdach air a’ bhòrd no air an dreasair.

Gun teagamh sam bith is ainmeil a’ chlach mhìle ann ar n-eachdraidh an ìnnleachd so a chuireas cluasan a tha mìltean de mhìltean air falbh mar gum biodh iad mu ’n aon téintean ris na bilean a tha a’ labhairt.

Cha toir òraid air an réidio fada sam bith agus madainn am màrach co aige am bi cuimhne ach air facal no dhà de na chuala e. O mhoch gu dubh, gach latha tha sinn beò, nach iomadh facal a tha a’ dol a-steach air aon chluais agus a-mach air a’ chluais eile. Tha sin ciallach gu leòr oir chan eil ar cuimhne comasach air a bhith gleidheadh gach teachdaireachd a ruigeas ar n-inntinn. Tha cuid de bhriathran a leanas rinn fhad ’s is beò sinn, a’ mhòr chuid chan fhiach an gleidheadh idir agus théid iad á sealladh mar ceò na maidne, ach tha a thuilleadh air sin móran fiosrachadh tuigseach agus luachmhor a bu mhiann leinn a bhith againn ann an cruth buan maireannach, faisg air làimh an car feuma agus tèaruinte bho thubaist ar dìochuimhne.

Tha aon dòigh simplidh air so a dhèanamh— ’se sin a chur sios air paipear le peann.

Tha iad beò fhathast nach do dh’ ionnsaich riamh sgrìobhadh agus bha uair anns an dùthaich so am bu tearc da rìreadh neach a b’ urrainn sgriobhadh a dhèanamh. Bha latha air an t-saoghal nach b’ urrainn duine idir sgrìobhadh, latha anns nach robh co-chomunn eadar daoine ach an cainnt agus am beul-aithris. Bha dòighean, modhan, eòlas agus eachdraidh air an toirt seachad o bheul athar gu mhac agus bu mhór an t-eallach a bha air cuimhne an duine—eallach a chaidh a leasachadh an uair a fhuair e dòigh air a smuaintean a chur sìos ann an cruth a mhaireadh agus a thuigeadh e fhéin agus a nàbaidhean agus an sliochd.

Smaoinichibh mionaid air na goireasan a tha agaibh ann an cois comas sgrìobhaidh. Abair gu bheil sibh airson naidheachd a chur gu caraid a tha air taobh thall an t-saoghail. Le peann is paipear agus sgillinn no dhà, ann am beagan ùine trèoirichidh sibh smuaintean bhur cridhe thar mhìltean de mhìltean. Abair gu bheil sibh airson cnuasachadh a dhèanamh air cuspair àraid. An toiseach gheibh sibh gréim air gach leabhar is urrainn dhuibh agus leughaidh sibh an rannsachadh a rinn daoine eile cheana, agus cumaidh sibh air adhart bho ’n far an do chrìochnaich iadsan. Nach truagh a bhiodh sinn ás eugmhais an Leabhair Mhóir anns an do sgrìobhadh gliocas, eòlas agus smuaintean luachmhor nam fàidhean, nan rìghean agus nan abstoil.

Dh’ fhaodainn móran ghoireasan ainmeachadh ach is ann a tha romham beagan ìnnse dhuibh air mar a thàinig sgrìobhadh am bith agus mar a dh’ atharraich e gus an do ràinig e an cruth a chì sibh anns gach leabhar is paipear naidheachd air an toir sibh làmh. Anns a’ chànain eile, tha mi a’ dol air ais gu ruige A. B. C.

Tha sibh uile eòlach air na h-ochd litrichean deug a tha ann an aibideil na Gàidhlige agus na h-ochd eile a’ dèanamh sia litrichean thar fhichead anns a’ Bheurla.

Dà mhìle bliadhna air ais bha a’ chlann bheag Ghreugach a’ riasladh ri an aibideil fhéin bho alpha sìos gu omega. A h-uile litir mar an A. B. C. againne le a fuaim fhéin agus a ciall fhéin, agus nuair a chuirear iad ann an òrdugh àraidh ann am facal tha iad anns a’ mhionaid a’ cruthachadh dealbh ann ar n-inntinn a dh’ aithnicheas sinn. Chan iad a’ mhàin cuspairean suidhichte a dh’ aithnicheas sinn mar cù is cat, tigh is fearann ach smuaintean eadar-dhealaichte agus faireachdaidhean mar gaol is bròn.

Ciamar air an t-saoghal a fhuair gach litir bheag a sgròbar le peann a cumadh is a ciall, a tha ’ga cur air leth ann a bhith ag ath-chruthachadh smuaintean ar cridhe agus briathran ar bilean ann an cruth buan maireannach.

Cha do thachair so ann an aon oidhche no ann an aon bhliadhna. Chan eil sgeul air ciamar a thòisich duine air a smuaintean a threòrachadh ann an dòigh ùr seach cainnt. Is dòcha gun dàinig a’ chiad smuain ’na inntinn agus e a’ beachdachadh air lorg a chois fhéin anns a’ pholl. Co-dhiùbh, thòisich ar sinnsirean air dealbhan sìmplidh a tharraing de ainmhidhean, eòin agus nithean air an robh iad eòlach. Abair gu robh Tormod Dubh a’ dol a shealg agus e airson fios fhàgail aig Seumas Geal càit’ an lorgadh e e. Tharraingeadh e dealbh beathaich air an ùrlar le saighead troimhe agus an saighead a’ comharrachadh an rathad a dh’ fhalbh e. Le dealbhan mar so air nithean eòlach bha cothrom aca còmhradh ri chéile gun bhith an claisneachd a chéile. Eadhon gus an latha an diugh bithidh gillean òga agus caileagan ag ionnsachadh cluiche a bhith siubhal na mòintich is a fàgail teachdaireachd aig a chéile le dealbhan sìmplidh air an tarraing le clachan is maidean agus anns a’ pholl.

B’ e an ath adhartas a bhith a’ dealbhachadh smuaintean agus faireachdaidhean—bhiodh dealbh sùil is i a’ sileadh dheur ’na samhladh air bròn, bhiodh duine reamhar ’na shamhladh air pailteas, duine caol ’na shamhladh air acras is mar sin air adhart. Bho sin chaidh iad air adhart gu bhith sgrìobhadh samhladh airson gach fuaim a bha ’nan cainnt agus bheir mi dhuibh eiseamplair no dhà air ciod tha mi a’ ciallachadh.

Air fuaim an litir ‘A’ bha samhladh ceann daimh; air litir ‘B’ samhladh tigh; air fuaim litir ‘C’ samhladh càmhail agus air ‘D’ dorus agus mar sin.

Is ann a-measg muinntir Bhàbailoin a tha a’ chiad aithris air na dealbhannan is na samhlaichean a bhith air an ceangal ri chéile ann an sreathan ciallach. Bha na sgrìobhaichean acasan a’ tarraing air crèadh

A nis tha e duilich a bhith ro chùramach a’ tarraing dealbh eun no ainmhidh ann an crèadh bhog, co-dhiùbh ann an cabhaig, agus eadar beag is beag is ann a dh’ atharraich na sgrìobhaichean na dealbhan gu cumaidhean na bu shìmplidh. Dhlùthaich ceann an daimh ri cumadh an litir ‘A’ a tha againn agus is fhiach dhuibh sealltainn air leabhar a chuireas fo bhur comhair gu mionaideach mat a dh’ atharraich na seann dealbhan is samhlaichean eadar beag is beag gu ruige nan litrichean air a bheil sinne eòlach an diugh.

Aig an aon àm is a bha na Bàbailonaich a’ sgrìobhadh air crèadh bha anns an Eibheit daoine a’ snaidheadh air clachan seòrsa de sgrìobhadh dealbhach innleachdach, an sgrìobhadh ris an abair sinnhieroglyphics .

Mar na Bàbailonaich bha na h-Eibheitich a’ sgrìobhadh le samhlaidhean eòin is ainmhidhean agus a’ snaidheadh air ballaichean an teampuill, air na cladhan agus air toglaichean. Bidh cuimhne aig móran agaibh an othail a bha a-measg sgoileirean a’ rannsachadh agus ag eadar-theangachadh nanhieroglyphicsso ri bhur linn fhéin.

Fhuair na h-Eibheitich a-mach dòigh air duilleagan a dheasachadh bho ’n luachair a tha fàs ri taobh Abhainn Nile, duilleagan ris an abair sinnpapyrusagus le dubh-sgrìobhadh de shaoigh agus bioran geur thòisich iad air sgrìobhadh. A rìs bha e duilich na samhlaidhean a tharraing gu mionaideach agus mar aig sgrìobhaidhean Bhàbailoin, dh’ fhàs na dealbhan gu cumadh sìmplidh a sgrìobhadh iad ann an cabhaig.

Bha treubh de mharaichean a’ tàmh mu thimcheall bailtean Tyre agus Sidon d’am b’ ainm na ‘Phoenicians,’ daoine a fhuair an beò-shlaint ann am malairt is ceannachd. Bhiodh am bàtaichean a’ tadhal anns an Eibheit agus an sin ghabh iad eòlas air sgrìobhadh nan samhlaidhean. Rinn iadsan beagan atharrachadh agus chuir iad air bhonn aibideil anns an robh dà litir thar fhichead.

Bha iadsan a’ sgrìobhadh bho thaobh deas na duilleig gus a làmh chlì. Thug iad ainmean air gach litir agus b’ iad a’ chiad cheithir litrichean aca aleph—an damh; beth—an tigh; gimel—an càmhail; daleth—an dorus. Bho na Phoenicians dh’ ionnsaich na Greugaich an aibideil agus tha móran agaibh eòlach gu leòr air na litrichean Greugach—alpha, beta, gamma, delta agus mar sin air adhart. An toiseach bha na Greugaich a’ sgrìobhadh bho làimh dheis na duilleig gu làimh chlì agus air ais bho làimh chlì gu làimh dheis, mar a threabhas tuathanach raoin. Chaidh ùine seachad mun d’ ionnsaich iad gum b’ fharasda a bhith sgrìobhadh bho làimh chlì gu làimh dheis mar a ni sinn fhéin an diugh.

An déidh nan Greugach thàinig na Ròmanaich agus tha iadsan cliùiteach an eachdraidh airson an cuid laghan agus am miann an còmhnaidh gach nì a bhith an òrdugh réidh, riaghailteach, snasail. Dh’ atharraich iadsan litrichean na h-aibideil gus a’ chumaidh air am bheil sinn eòlach. An toiseach bha iad a’ sgrìobhadh agus a snaidheadh ann an litrichean móra snasail agus an àite papyrus nan Eibheiteach bha

Mar as aithne dhuibh, thainig na Ròmanaich gu ruige Breatuinn lethcheud bliadhna roimh àm Chrìosd agus thug iad a-steach an cuid Laidinn agus an sgrìobhadh. Thachair nì annasach ás a so.

Gheibhear air feadh Bhreatuinn sgrìobhadh dìomhair no snaidheadh air clachan agus tùran; sgrìobhadh ris an abair sinn “Ogam.” Tha so mar strìochdan air an snaidheadh ann an àite àraidh air a’ chloich, a h-aon, a dhà, a trì, a ceithir no a cóig cuideachd; feadhainn dìreach, feadhainn air an tarsainn ar réir dé an litir de ’n aibideil Laidinn a tha iad a’ ciallachadh. B’ e so obair ar sìnnsirean na Ceiltich aig àm iad a bhith fo smachd nan Ròmanach, ach chaidh an seòrsa sgrìobhadh sin á bith an déidh do na Ròmanaich a dhol dhachaidh agus a thàinig mar a their sinn Na Linntean Dorcha air an dùthaich.

B’ ì an Eaglais a chùm sgrìobhadh agus sgoileireachd beò troimh na linntean so. Chuir an Naomh Pàdraig air chois manachainn ann an Eirinn far an robh sgoileirean trang ag ath-sgriobhadh nan soisgeul. B’ ann á Eirinn a thainig Calum Cille gu Eilean I gu caochladh mór a dhèanamh air eachdraidh Albainn.

Troimh nam bliadhnaichean fada ris an abair sinn na Linntean Meadhonach cha robh mòran an taobh am muigh de na manaich a b’urrainn leughadh no sgrìobhadh. Anns a’ bhliadhna dà cheud deug ’s a cóig deug nuair a chuir an Rìgh Iain a sheula rìoghail ri Magna Carta cha b’ urrainn dà eadhon ainm a sgrìobhadh.

Bha mar a thuirt mi an sgrìobhadh air a chur airvellum ,deasaichte bho chraicionn ainmhidhean. Ged tha rothas gun robh na Sìnich a’ deanamh paipear dhaibh fhéin anns a’ chiad lìnn, bha faisg air trì cheud deug bliadhna air a dhol seachad mun do dheasaicheadh paipear anns an Roinn-Eòrp. Timcheall air an àm so fhuaradh a-mach mu chlo-bhualadh, agus eadar paipear a bhith saor seach vellum agus clo-bhualadh a’ cur cabhag ann an deasachadh leabhraichean dh’ fhàs iad saor agus pailt. Thòisich eòlas agus fiosrachadh air sgaoileadh a-measg an t-sluaigh agus anns gach dùthaich san Roinn Eòrp chaidh gluasad air chois a bha gu atharrachadh mór a dheanamh an eachdraidh an t-saoghail gu léir. Ach is e sin sgeul eile air an do sgrìobhadh móran leabhraichean agus nach eil fo mo chomhair-sa an dràsda.

Tha mi an dòchas gum faigh mi an cothrom air uair eile, caibideil a chur ris an òraid so ris an abair mi “Am facal clo-bhuailte.”

Mas e am facal sgrìobhte a chuireas smuaintean an duine ann an cruth maireannach, is e am facal clo-bhuailte a chraobh-sgaoileas iad gu feum is maith a dheanamh (agus olc air àm! ).

[Sanas]