Comhradh Cagailte

DOMHNALL I. MACLEOID (Ard-hàsaig)

BHA iad ’nan suidhe mu ’n teine bhlàth ghuail, an triùir aca. Bha fead aig a’ ghaoith is traod aig an uisge air an t-sràid a-muigh. Bha an dorchadas dùmhail air taobh a-muigh na h-uinneig is soluis na sràide ga tholladh an sud ’s an so. Bha iad mar gum biodh iad an aonarachd, gun duine san t-saoghal ach iad fhéin, is iad ’nan suidhe sud mu ’n teallach.

Is màite gura gailbhead na h-oidhche a stiùir an smuain air tùs gu nithean domhainn agus dìomhair—is minig stoirm a rinn a leithid riamh—ach co-dhiù ’sann air na nithean sin a thòisich iad.

Bha Tormod san oisean thall—b’ e sud àite-san riamh—agus cha robh guth ás a cheann re ùine mhóir. An ceann greise, is càch ri deasbaid, rinn e an casad beag agus leis a’ chleachdadh stad càch. “An dùil, a Dhòmhnaill,” ars esan, “a bheil sonas aig na Gaidheil nach eil aca sna bailtean so? Feuch nach e aobhar an toil-inntinn gu bheil iad a linn mhór gun chus foghluim ’nar dùthaich-ne agus chan fhaic thusa is mise ann an so, cuimhnich, ach luchd foghluim”.

Thuirt Tormod sud is chlos e airson ùine eile. B’ e sud a chleachdadh riamh. Bha cuid ag ràdh nach robh cion aig Tormod air beachd sam bith de na bhiodh e cur a-mach, nach robh e ach airson deasbaid a thogail; mara robh gu dearbh thog e deasbaid iomadh uair is an iomadh cuideachd, is an uair sin dh’ éisdeadh e fhéin ris a’ cheist fad na h-oidhche tuilleadh.

“Och isd, a Tharmoid”, arsa Seumas Ruadh, “chan eil san sgoileir agus san duine chumanta ach creutairean tur dhealaichte; gheibh an sgoileir sonas á fhoghlum is gur ann ann a tha ùidh aige, agus gheibh an tuathanach sonas á thuath. Cha dèan math dhut a ràdh gur h-e fhoghlum tha tighinn eadar an sgoileir is suaimhneas, ma tha nì sam bith a’ dèanamh sin. Cha shaoil mi gu bheil.”

“Tha aon rud a’ tighinn eadar esan is suaimhneas”, arsa Dòmhnall—dhèanadh esan beagan feallsanachd, cuideachd, ged nach robh ’itealaich cho àrd ri Seumas— “agus ’se sin dìreach gu bheil cus foghluim a’ tighinn eadar e is a Chruthair”.

Chunnaic e Seumas a’ toirt sùil thàireil air, ach cha chuireadh sin sìos no suas Dòmhnall—bha e air tighinn suas ris an t-sùil ud o Sheumas Ruadh.

“Foghlum, foghlum, ’se sin glaodh do sheanar—gur e cus foghlum sgrios dhaoine. Càite bheil do reusan, a dhuine? Nach cual’ thu riamh guth an eòlais gad chuireadh is fhios agad air na subhailcean tha aice ’na cuilidh”.

“Ma chuala tu ’n guth sin”, arsa Dòmhnall “cha b’ e ’n t-eòlas e; an neach a thuirt sin riut b’ e thuirt e cuideachd ri Eubh ’s ri Adhamh o shean”.

Bha Seumas is a shluaigh ruaigte. Tha a chuid fheallsanachd-san ro àrd, mar bha i riamh, gu ruighinn air doimhnead beatha nan daoine tha beò san t-saoghal.

Is minig a thug Dòmhnall buaidh riamh air—Dòmhnall aig a bheil beachdan a sheanar agus tùr duine foghluimte, Dòmhnall d’ am bheil na h-uimhir de thàire aig Seumas airson a sheann chleasan, Dòmhnall nach tug luaidh riamh do ’n bhaile mhór.

’Se sin smuaintean Thormoid ’s e nise ga choimhead. “Tha mo chleas seachad airson oidhche”, ars esan, “tha iad ’nan dithis deiseil aig a’ chlaidheimh—tha, cho math ri dithis a chunnaic mi fhathast”.

Bha an teine air dol sìos is iad ga choimhead. Dh’ éirich Tormod a dh’ iarraidh guail agus dh’ éirich càch leis, is iad a’ falbh. Bha fhathast a’ ghaoth ’s an t-uisge ann, agus an uair a bha càch air falbh is Tormod gan coimhead o ’n uinneig bu ghann a sheasadh iad an casan air an t-sràid. Chaidh iad á fhianuis air cùl nan tighean, sruth asda mu thràth is iad ’nan ruith.

Tharraing Tormod an cùirteir is dhùin e mach am fuachd ’s an dorchadas. “Dithis dhòigheil,” ars esan ris fhéin ’s e sgioblachadh oisean na leapa, “ach có a chanadh gur dà bhràthair iad?”