Cuirt Nan Con

Le AONGHUS MAC ’ILL FHIALAIN (Aonghus Beag)

(air a recòrdadh le Fear Chanaidh)

SEO a’ bhliadhna chaidh na cruitean a ghearradh dhuinn ann an Loch Aoineort, dha ’n t-seann-fheadhainn a bh’ ann. ’Sann aig an tagsman a bha an t-àite roimhe sin, ’s cha robh sinn ach a’ pàidheadh dha ’n tagsman. Thànaig teanant ùr gu ruige Ormaclait, fear a mhuinntir Mhuile, agus sgrìobh sinn an uair sin a dh’ ionnsaigh Lady Cathcart fiach am faigheamaid an t-àite an robh sinn a ghearradh a-mach dhuinn fhìn ’na chruitean, nam b’ e toil an tuathanaich e.

Well, chuir an Leddi fios chon a’ Bhàillidh e thighinn a shealltainn gu dé an t-àite a bh’aig na daoine a bh’ ann an Loch Aoineort, ’s gu robh ise faicinn freagarrach gu leòr a ghearradh dhaibh ma bha an tuathanach deònach dealachadh ris. Well, thànaig am Bàillidh a-mach a choimhead an àite, ’s bha am fear sin ’ga fhaicinn freagarrach gu leòr cuideachd. Well, bha an tuathanach deònach gu leòr an ligeil dh’ a ionnsaigh; ge bèrenta rachadh air, bha e air a thoir’ dheth-san. Chaidh an uair sin na cruitean a ghearradh dhaibh. Bha sinn ann naoinear ann an Loch Aoineart an uair sin.

Bha iad a’ faighinn libhrigeadh unnta o ’n Bhàillidh, dh’ fheumadh iad saighnigeadh aig a’ Bhàillidh, nach biodh cù idir aca. Shaighnig feadhainn, ach ceart gu leòr—a h-uile gin aca mu dheireadh, agus bha gu leòr dhiu fhéin aig nach robh sian a dh’ fhios aca dé rud a bha iad a’ saighnigeadh. Agus nuair a chruinnich iad, chuir iad an comhairle ri chéile ’s chunnaig iad ’n rud a rinn iad, gu feumadh iad—nach fheumadh iad cù a bhith idir aca. Well, cha robh e furasda dhaibh an gnothach a dheanamh gun chù, agus gu h-àraid cha robh e furasda dhòmhsa a dhèanamh, a thaobh bha caoirich agamsa, ’s cha robh rathad agam air an cruinneachadh no falbh leò g’an dipeadh no a dh’ àit’ eile mura biodh cù agam.

’S ann a dh’ fheumamaid a’ seo sgrìobhadh chon a’ Bhàillidh air ais chor ’s gu feumamaid ar saighnigeadh fhaighinn air ais, a thaobh nach robh fhios againn gu dé rud a bha sinn a’ saighnigeadh, as an amm. Well, chuir e litir ugainn gu robh esan a’ faicinn—gu dé an aon fheum a bhiodh againn air cu? ach gun cuireadh esan air bhialaibh Lady Cathcart e, agus air bhialaibh a’ Bhòrd of Agriculture. Bha seo ceart gu leòr, chaidh seo seachad. Ach glé ghoirid as a dheoghaidh sin, fhuair sinn sumanadh air son a dhol gu ruige Loch nam Madadh air son nan con, a h-uile duine bha san dùthaich. Cha robh fios fo ’n t-saoghal gu dé an aon rud a dhianamaid, ach gu feumte nochdadh.

Well, ghabh sinn an stiomair sìos, agus an fheadhainn a bha tuath ’s e na fadhlaichean a ghabh iad; agus bha droch-shìde ann as an amm cuideachd. Bha gu leòr air a bhith gu math fliuch mun d’ fhuair iad chon nam fadhlaichean. Well, bha fear-lagh ann an Loch nam Madadh, an Dòmhnallach, agus chaidh iad far an robh am fear sin; ghabh am fear sin an ceus aca, gu rachadh e staigh air an taobh.

Well, ’s e Wilson a bh’ aig Lady Cathcart, agus aig Bàillidh a’ Chinn-a- Tuath, ’s aig Bàillidh na Hearadh; bha na trì oighreachdan a-staigh còmhladh, agus ’s e Wilson a bh’ aca sin. Bha Wilson gu math gleusda. Chaidh iad á Barraidh a null ann, triùir ás a h-uile baile, agus sin a bha an Dòmhnallach ag iarraidh ás a’ Cheann-a- Deas, agus chaidh triùir againn á Loch Aoineort ann, agus bha mis’ air fear dhiu. Agus nuair a ràna sinn, thug an Dòmhnallach—choinnich e sinn, ’s thug e a-staigh dha ’n oifis aige fhéin sinn. Thuirt e ruinn sinn a sheasamh cruaidh, nach cailleamaid na coin idir.

Dh’ inns sinn dha gun sgrìobh sinn chon a’ Bhàillidh a dh’ iarraidh ar saighnigeadh air ais, gun do chuir e ugainn litir.

“Bheil copaidh agaibh” ars esan “dha ’n litir a chuir sibh dha ionnsaigh?”

“Tha mi glé thoilichte, ma thà” ars esan. “Fiach a’ seo e.”

Agus thug sinn dha a’ litir a thànaig o ’n Bhàillidh.

“Ah, well” ars esan “ligidh sinn leis a nist, fiach gu dé rud a nì e, ma thà.”

“Da” arsa mise “tha muinntir Bharraidh an déidh shaighnigeadh nach bi cù idir aca. Shaighnig iad do Wilson ’s tha iad air faighinn air falbh leis a’ stiomair a-null. Dh’ fheumamaid fuireach dà latha thall.”

Thionndaidh esan dhomh. “Mac an diabhoil” ars esan. “Ach ma ghabhas sibhse mo chomhairle, gabhaidh sibh leis an rud a nì an Siorram dhuibh, am màireach.”

“Deara fhéin, gabhaidh sinne, ’s collach gum bi sin ceart gu leòr.”

Seo là ’r-na-màrach, rinn sinn sin, ’s chaidh sinn a-staigh dha ’n chùirt. Thànaig Wilson dubh, thànaig e a-staigh fhéin, ’s an Dòmhnallach; thànaig a’ sin an Siorram a-nuas, chon a’ bheins. Thòisich Wilson air plìdeadh nach robh sian a dh’ fheum aig na cruiteirean air cù; dh’ fhaodadh iad—gu faigheadh iad cead ceithir choin, no trì choin a chumail ás a h-uile baile, ’s gun deanadh sin an gnothach. Thuirt an Dòmhnallach:

“Gu dé mar” ars esan “a nì sin an gnothach? ’N e bhòtadh fiach có aig’ a bhios na coin a nì iad? Masa h-è, bhòtaidh a h-uile fear airson cù a bhith aige fhéin. No an e cruinn a chur a-mach, fiach có air a thig iad? Faodaidh an crann tighinn air an droch-dhuine ’s air an droch-cù. Dh’ fhiach mise sin mar thà, agus dh’ fhairlich orm gu faighinn dòigh a chur fhathast air.”

Cha robh an Siorram ach ag éisdeachd ris. Thug a’ seo an Siorram uige leabhar, agus bha e coimhead air. Leubh e ’n seo a-mach an t-Achd a chaidh a phasadh, ’s an deut air an deach e phasadh: gu faigheadh a h-uile cruiteir cù a chumail leexemption ,a h-uile tuathanach, bha e ’g ràdh, leexemption .

Dh’ éirich Wilson, ’na aghaidh an uair sin, agus thuirt e:

“ ’N e tuathanach” ars esan “a chanas sibh ri cruiteir?”

“Se” ars esan “ma tha barrachd is aona chaora is mart aige, ’s e oibreachadh a’ ghrùnn air a bheil iad, sin an tuathanach” ars esan. “Tha e collach gu faigh a h-uile duine” ars esan “aig a bheil spréidh, gu faigh iad cù a chumail, mar sin.”

Sheall esan air an leabhar, agus thuirt e:—

“Well, tha e san Achd air innse airson duine sa bith, aig a bheil stoc, gu faigh e cù a chumail leexemption ,” ars esan, ’s e tionndadh ris.

“Well” arsa Wilson “tha gu leòr a’ cumail coin nach eil sgrìobht’ ann am fearann idir.”

“O, well, ma tha stoc aca” arsa an Siorram “feumaidh gu bheil iad gan cumail an àiteigin, ma tha stoc aca.”

Thug am Bàillidh an uair sin uige an leabhar, a h-uile gin aig an robh cruit as a’ Cheann-a- Deas. Thug cléireach an t-Siorraim uige a h-uile duine bha faighinnlicence ,agus bha cléireach an t-Siorraim a’ leughadh a-mach a h-uile duine as iad aig an robhlicence .Nuair a bha e tighinn a dh’ ionnsaigh fear nach robh fearann idir aige, bha am Bàillidh ag éigheach nach robh am fear sin sgrìobht’ ann am fearann idir. Cha robh e ’n sin ach ga chur air a mhionnan ás a’ bhad as a’ robh e, dìreach. Bha e an uair sin a’ faighinn a cheasnachadh o ’n t-Siorram. Bheil stoc aige? bheil caoirich aige? beothaichean aige?

Dh’ fhoighneachd Mac Ailpeis “bheil muc aige?” arsa Mac Ailpeis. Bha an gnothach a’ dol air aghaidh mar sin. Dhia, cha do sgur Wilson an deoghaidh sin ’s bha Wilsondeterminedgun rachadh an gnothach leis. Thionndaidh an Siorram ris an uair sin, agus thuirt e: “Well” ars esan “nam biodh e as an Achd nach fhaodadh Mr. Tómas Wilson a bhith ’g obair ’na aghaidh, no nam biodh e ann,” ars esan “gu faodadh e: ach théid againn air Mr. Tómas Wilson a chur ’na shuidhe leis an Achd.” Leubh e mach an uair sin a rithist an t-Achd dhaibh, ach fiach thusa na shuidh esan an deoghaidh sin! O, dh’ fhàs e gu math crosda, an Siorram, an uair sin, agus thog e làmh, agus:

“Well, faodaidh tu” ars esan “a bhith preachadh fhad’ ’s a thogair thu, ach cha déid thu nas fhaide na siod” ars esan, ’s e bualadh a làimh’ air a’ leabhar. Cha b’urrainn e iarraidh air fuireach sàmhach! Bha esan cho math ris fhéin.

Well, fhuair sinn an uair sin clìor a-mach, ach gu robh riùl ann gu feumadh tu coilear a chumail or ’o chù, agus t’ainm as a’ choilear, air chor agus nan dianadh e cron, ’s gu faight’ e, gum biodh fhios có bu leis e. Bha sin ceart gu leòr!

( ’Sann sa’ bhliadhna 1912 a thachair so. Chaidh a’ chùirt an aghaidh na h-Oighreachd, is thainig oirre a’ chosgais uile a phàidheadh, is cha bu bheag a’ chosgais sin— £7 ,600. Tha iomradh air a’ chùis anns an leabhar“Public Administration in the Highlands, ”le J. P. Day. Tha cuid de na h-òrain a rinneadh mu ’n chuspair so fhathast air sgeul.)