TEINE CEANN FOID
le Ailean Caimbeul MacGilleathain
Eadar-theangaichte le Pol MacAonghais
Teine Ceann Foid
EARRANN III
Aig an Tigh-sgoile
FAD an dà latha a lean, chaidh agam air a’ mhaighstir-sgoile a sheachnadh, oir faodar a thuigsinn nach robh iarraidh sam bith agam a choinneachadh. Ach cha do leig mi ás mo chuimhn’ e; cha robh comas agam air a sin. Gach mionaid de ’n latha ’s de ’n oidhche bha mi ruith thairis air na chaidh a radha mu dheidhinn a-stigh againn, an oidhch’ ud a rinn mi ’bhriag ri m’ athair, ach fuasgladh chan fhaighinn do ’n cheisd, ge b’ oil leam. Bha càch a’ sìor dheasbud mu dheidhinn. Cuid a’ radha—agus bha m’ athair air fear dhiubh—nach deanadh MacNeacail a leithid de rud agus a’ chuid eile a cheart cho daigheann sa’ chaochladh barail. Ach cha robh cinnt sam bith aig duine, na agam fhìn, anns a’ chùis agus b’ ann gu math riaslach ’nar n-inntinn a bha gach fear againn.
’S ioma uair a bhuail e ’nam cheann a dhol dìreach do ’n tigh-sgoile agus an aghaidh a thoirt air. Ach a h-uile uair nuair thàinig àm an dearbhaidh thréig mo mhisneachd mi gu tur agus cha robh mi air cas a chur air staran an tigh-sgoile am feasd mur a bitheadh gun do chuir e fios le Màiri gun robh e deònach m’ fhaicinn. Ach cha deach mi null gu oidhche h-Aoine, an oidhche bha Lachlainn Bàn agus càch thall an iar, aig coinneamh-baile.
’Se ’phiuthar a dh’ fhosgail an dorus dhomh agus abair thus an toileachadh a rinneadh rium. “Thig a-stigh, Alasdair a bhalaich; thig a-stigh”, ars ise agus am bial aice air a ghròbadh mar a bha e riamh. “Bidh Donnchadh a-nuas an ceartuair. Tha e trang sanstudyan dràsda.”
Bha fasan aice riamh a bha diùrais: is gann a thogadh tu dé bha i radha uaireannan. Bha i mar gum biodh eagal mór oirre gun cluinneadh leth a’ bhaile na bh’ aice ri radha riut agus a-nochd shaoileadh tu oirre gu robh sgioba de luchd-éisdeachd mu na ballachan. Chaidh mo thoirt a-stigh ’s mo chur ann an seuthar mór, comhurtail.
“O ’se dìreach gnothach garbh, garbh da-rìribh, a th’ air a bhith againn”, ars ise. “Cha robh gnothach sam bith aig na polasmain tighinn oirnn mar sud. An sgoil ga sgaoileadh ’s air a cur troimhte chéile aca, gun fiù cead iarraidh. ’Se bh’ ann ach masladh dìreach
Chùm i air an duan sin ’s i gam chlaparan sa’ ghualainn an dràsda ’s a rithist agus gun fois oirre. ’Se thug i ’nam chuimhne ach cearc-guir.
“O, do mhàthair bhochd cuideachd”, ars ise, “Bha Donnchadh a’ radha gun robh i air a cur mun cuairt gu h-eagalach, an truaghan, agus nach bu bheag an t-iongnadh.”
Ach sguir an oidheil ’s an claparan nuair a nochd e-fhéin a-nuas far an robh sinn. Dh’ aithnich mi sa’ mhionaid leis an fhuaim a rinn e a’ cur beannachadh orm gun robh esan e-fhéin cho an-fhoiseil a-nochd ri ’phiuthar. “Agus gu dé bha thu deanamh riut fhéin o ’n uair sin, ’ille? Bha sùil againn riut o chionn lathaichean agus sinn deònach a chluinntinn dòigheil mar a chaidh dhut air do—thuras.”
“Seadh, seadh, gu dearbh” ars ise.
“Och, bha mi trang ri buntàta. Bha tòrr dheth againn ri thogail”, fhreagair mi gun mhóran dòchais gun rachadh mo chreidsinn. Sheas e a’ garadh a mhàis ris an teine, duine mór, fada, caol, a bha glé choltach ri maighstir-sgoile, mur bitheadh na crògan móra tuathanaich a bh’ air.
“Ciamar, matha, a fhuair thu tachairt riut thall an sin?” dh’fhoighneachd e.
“O, math gu leòr”.
“Am fac’ thu ’n t-uachdaran fhéin?”
“Chunnaic”.
“Agus—dé bh’ aige ri radha riut?”
“Ach, cha robh móran”.
Bhamoustachebheag chaol air—bhitheadh Màiri a’ cumail a-mach gur e ’n té bh’ air a phiuthar bu mhotha is cha chanainn gun robh i ceàrr—agus thug e slìopadh math oirre nis. “Tha an Seanalair ’na dhuine laghach gu leòr, nuair a gheibh duin’ eòlas air”, ars esan, mar gum biodh e bruidhinn mu sheann charaid. ’S math a b’ aithne dhòmhsa meud an eòlais, ’s cha mhór nach tainig snodha-gàire orm.
“O ’s cinnteach gu bheil”, thuirt mi.
Rinn e casad beag aithghearr an uair sin ach cha tanaig guth ás a cheann. Cha robh fhiosam fhìn có ’n taobh a sheallainn.
“Bha mi airson d’ fhaicinn, Alasdair”, ars esan an uair sin, eagalach cabhagach, “gus gun tuigeadh tu mar a tha.” Cha robh a shùil orm aig an àm ach air mullach an tighe, agus bha e toirt corra tharraing
Thug e sùil air a phiuthar agus chuir e snodha-gàire beag an rathad a bha i.
“O cha rachainn leat an sin idir, Alasdair. Chan eil e agad buileach ceart fhathast. Tha fios agad fhéin gu bheil mo bharail fhìn agamsa mu gach rud agus tha saorsa-inntinn agam nach dìobrainn do dhuine geal. Mo chogais fhìn is mo Chruthaidhear a tha gam stiùireadh-sa, ’ille, is chan e ùghdarras duin’ eile, mar as tric a chaidh a dhearbhadh dhut. ’S iad gu dearbh. Ach tha mo dhreuchd agam cuideachd, cuimhnich, agus fhads a tha foghlum chloinne an earbsa rium, Alasdair, feumaidh mi mo dhleasdanas do ’n Bhòrd a chumail air chuimhne. Mar sin, cha deanadh e ’n gnothach idir, idir, do mo leithid-sa bhith leigeil fhaicinn gu robh mi gabhail taobh seach taobh. Tha fios agad-sa, Alasdair, ma tha fios aig duine, gu bheil mise cur mo làn-aonta ri leasachadh a dheanamh ri na daoine agus deònach gum faigheadh iad an ceartas air a bheil iad làn-airidh. Is mise th’ ann a sin. Ach ’se rud eile th’ ann nuair a theid duine sam bith, uachdaran no eile, ann an cunnart a bheatha. Cha chuir mise m’ aonta ris an obair sin a-muigh no mach. Agus nam bithinn-sa nis air do thaobh a ghabhail an lath’ ud an aghaidh a’ bhàillidh, chainte sa’ mhionaid gu robh mi gabhail gnothach nach bu chòir dhomh ri lagh na dùthcha. Feumaidh maighstir-sgoile, Alasdair, seasamh air taobh an lagha agus a dhìcheall a dheanamh ri stad a chur air mì-riaghailt mar so.”
“Ach cha bu mhise a sgrìobh an litir,” dh’ eubh mi. Thog e a chròg mhór gam chasg.
“Foighidean, ’ille, foighidean. Bha fios agam fìor mhath nach tù agus bha fiosam nach robh dearbhadh aig duin’ aca gu robh thu ciontach ’s mar sin dh’ fhuirich mi sàmhach, ’s bha sin na b’ fheàrr dhuinn aig a’ cheann thall. Ach tha fìor eagal orm gun dean an obair so miasdadh fhathast. Dé shaoileas iad dinn air tir-mór a nis? ’Se th’ ann a bhith mùidheadh mort air an uachdaran ach rud eagalach, rud sgreimheil. Dé shaoileas MacCoinnich, an Inbhirnis, fear a chuidich na croitearan o thoiseach, ’s a thagair an cùis? Cha bhi na h-uimhir a chuidich leinn chun a seo deònach a dheanamh nas fhaide, bhalaich, agus is ioma duine
A dhuine, cha bu doirbh aithneachadh a nis dé bha fa-near dha. Nam faigheadh e mach có sgrìobh an litir—rud a dh’ fhailich air a’ bhàillidh ’s air an uachdaran—cha b’ eagal dha gu bràth tuilleadh ri bheò. Gu dé nach toireadh am Bòrd no ’m bàillidh dha an latha bhiodh ainm a’ chiontaich aige ri thairgse do luchd an lagha? Bhitheadh esan greis mum faigheadh e bhuams’ e. Cealgach ’s gun robh Seumas Crùbach, bhiodh e greis mu ’m brathainn-sa ris an fhear so e.
Thòisich e air staireachd air ais ’s air adhart eadar mi ’s an teine. “Cuimhnich, Alasdair, a bhalaich, gu bheil mise air taobh nan daoine agus tha mi tuigsinn nas fheàrr na móran an cron a tha an obair so a’ dèanamh. Mar a bi sibh faicealach cha tig cobhair no comhairle tuilleadh o dhuine air tir-mór agus theid an latha leis na biastan aineolach gun tùr a tha cur gòraiche an ceann chàich.
An latha gheibh iad sin làmh an uachdair, millidh iad a h-uile dad a th’ ann.”
’S math a bha fiosam có bha e ciallachadh—Lachlainn Bàn. Faodaidh nach robh móran Laideann no Greugais aig Lachlainn ach bha corra ionnsachadh eil’ aige nach bitheadh aig an duine mhór so chaoidh, rud a dh’ fhàg e cho farmadach ’s cho fada an aghaidh Lachlainn, tha mi cinnteach. Cha chuireadh Laideann no Greugais aon phloc ri fearann nan croitearan no dias arbhair a bharrachd san iodhlainn dhaibh, ach cha robh móran mu ghiollachd fearainn nach b’ aithne do Lachlainn Bàn agus bu chruaidh a choisinn e ’m foghlum so.
Bha fiosam a nis, ’s bhiodh greis mun deanainn an aon mhearachd rithist, nach tigeadh mi-fhìn is leithid a’ mhaighstir-sgoile a réir a chéile am feasd. Ged is sinn a bha còirde aon uair, nuair a shaoil mi gun robh an duine foghluimte so air mo thaobh agus ’na fhear-cuideachaidh do mo chàirdean, dh’ aithnich mi a-nochd nach b’ ann de ’m chuideachd a bha e. Cha b’ e cloimh mo chaorach fhìn a bh’ air an fhear so riamh. Neo air thaing nach robh moit orm-sa nuair fhuair mi eòlas a chur air agus cothrom éisdeachd ris is cop air a’ bruidhinn mu cheartas is an dìleab a bha feitheamh air gach duine nan deanadh e spàirn g’a cosnadh dha fhéin. Bu bhinn an ceòl sin aon uair am
Feumaidh gu robh beagan de mo smuain ri leughadh ’nam bhathais.
“Beachdaich thusa, ’ille, air na thubhairt mi riut agus chì thu gu bheil mi ceart. Agus an uair a thuigeas tu gur e gliocas a bhiodh ann an duine rinn an obair uabhasach ud a ghlacadh agus fhuadach ás an àite, thig far am bheil mise agus theid ceartas a dhèanamh mus bi e tuilleadh is anmoch.”
Dh’ éirich i fhéin an uair sin agus chuir i ’n coire air ged nach robh iarraidh agam fuireach is an tì òl. Ach b’ éiginn sin a dhèanamh agus éisdeachd ri móran eile o Dhonnchadh. B’ ann mu fhear Cleveland, an Ameireaga, a bha e bruidhinn; fear a thànaig á dachaidh glé bhochd ach a bha nis air thuar a bhith Phrìomhaire air na Stàitean Aonaichte.
“Sin an dòigh a tha ceart, ’ille. Sin an rud a dh’ fheumas a bhith againn san dùthaich seo—an aon chothrom a bhith aig gach duine, ge ’r bith có è.” Theab mi radha gun deach cogadh fuilteach a chur thall an sin mus d’ fhuair daoine an cothrom prìseil seo a bh’ aca; ach on a bha e cho math air a dhòigh, dh’ fhuirich mi sàmhach.
Turas gun Tairbhe
An larna-mhàireach fhuair mi cothrom bruidhne ri Lachlainn Bàn. Bha e shìos aig a’ cheàrdaich far an robh dròbh eile cruinn mar bu tric a bhitheadh, agus thug mi ’n dara taobh e. Dh’ innis mi dha cuid mhath de na thuirt am maighistir agus an t-uallach a bh’ air nach fhaighte mach có mhùidh air an uachdaran.
“Agus tha ceartas a dhìth air a’ mhaighistir?” arsa Lachlainn. “Ciamar air thalamh a nithear sin? Dé b’ fheàirrde Ailean Mór a chur am prìosan, ’s gun e glic? Dé mas e cuideigin eile sgrìobh an litir? Mur a h-è, ’se cuideigin a bha cheart cho ceàrr sa’ cheann ris. Ach mur e Ailean a bh’ ann, bidh e gu math searbh do chuideigin, a bhalaich.”
’S mi chreideadh.
“Bha am maighistir a’ radha nam fuadaicheamaid a-mach am fear a sgrìobh i gun éisdeadh an t-uachdaran na b’ fheàrr ri na croitearan.”
“O chan eil teagamh agam,” arsa Lachlainn agus dreun a’ mhagaidh air, “Leigidh e leinn muragan a thogail o’n chladach ’s bidh sin ’na chuideachadh mór dhuinn. ’S tusa tha gòrach, ’ille, ma chreideas tu gun toir uachdaran sam bith ceartas dhuinne an latha dh’ iarras sinn
“Tha mi creidsinn.”
“Tha thu làn uair a chreidsinn, a bhalaich,” ars esan gu dùrachdach.
“Na bi ’g éisdeachd ri bleid a’ mhaighstir-sgoile. Cuir cupa tì ’na dhòrn agus thig ás a chraos na sgrìobhadh leabhar. Ni esan ’s a sheòrsa bruidhinn gu leòr ach dé as fhiach sin? Cha chuir a chuid bruidhne sìlean mine sna cisteachan againne, laochain.”
“Saoil an e a bha gar brath?” dh’ fhoighneachd mi, fiach an canadh e dad ás ùr rium.
Chrath e cheann.
“Chan e idir. Bhiodh eagal a mhionaich air mus—. . .”
An còrr cha chuala mi. Sguir Lachlainn Bàn a bhruidhinn nuair a chunnaic e Iain Beag a’ bochdadaich aig ceann na ceàrdaich ’s a’ smèideadh ruinn. “Am bàillidh, am bàillidh a’ tighinn!” bha e ’g eubhach. ’Se duine uabhasach gu bhith deanamh chleasan air daoine bh’ ann an Iain Beag, ach chreid mi ’n turas seo agus luath gu leòr, nuair a mhothaich mi mar a sguir a’ bhruidhinn ’s a’ ghleadhraich a-measg an fheadhainn a bha cruinn mu dhorus na ceàrdaich ’s cha chluinnte ach monabar ìosal asda a nis. Leum Lachlainn ’na roid gu bialaibh na ceàrdaich agus mise ás a dhéidh. Cha robh teagamh sa’ ghnothach; ’se ’m bàillidh a bh’ ann, ge ’r bith gu dé bha ga chur an rathad an diugh. Bha e nuas an rathad ugainn a’ marcachd air an each òg bu ghrinne chunna’ mi riamh. Cha duirt duin’ againn am facal bu lugha ’s cha do ghluais duine á làrach nam bonn. Sguir Colla Mór de ’n ghoibhneachd agus sheas e ’na stob san dorus. Cha robh fuaim ri chluinntinn ach sgailc nan crùidhean air an rathad mhór agus sèathan socair na mara air a’ chladach. Sin agus an turtar a bha mo chridhe deanamh, is cha bu bheag e.
B’ e seann Diarmad, a bha ceithir fichead a’ bhliadhn’ ud, a’ chiad fhear a thug a bhonaid bhar a chinn. Bha e ceann-ruisgt’ mun do rànaig an t-each e agus thug mi ’n aire mar a bha a’ ghruag mhór liath aige air a togail ’s air a luasgadh leis a’ ghaoith. Fear an déidh fir, lom sinn ar cinn; a h-uile duine riamh ach Colla Mór a bha gun bhonaid o thoiseach agus aon duin’ eile—Lachlainn Bàn. Cha do ghluais[322]
Stad am bàillidh mu choinneimh an t-seann duine. Dé dh’ fhàg na croitearan a’ foghal ann a so agus balla an uachdarain fhathast gun a chàradh mar a chaidh òrdachadh, dh’ fhoighneachd e. Thug Diarmad sùil mun cuairt ’s gun fhios air thalamh dé dhèanadh e na chanadh e ris an duine seo. Bha am bàillidh a’ fàs crosda ris agus e ’g eubhach ris gu robh freagairt a dhìth air. Thug m’ athair ceum a-null agus dh’ inns’ e do’n bhàillidh nach robh facal Beurla aig Diarmad ’s nach robh e tuigsinn. Bha uallach mo bheath’ orm gum buaileadh e m’athair. Bha chuip aige ’na dhòrn agus droch coltas eagalach air a bhathais. Ach bheirinn mo gheall nach cual’ e aon fhacal de na thuirt m’athair ris oir choimhead e a-null far an robh mise ’nam sheasamh agus thug e ’n aire do Lachlainn Ban ’na sheasamh ri ’m thaobh. Chuir e nall an t-each; cho faisg oirnn ’s gun robh anail a’ bheathaich orm agus an roileas feòir a bha mu bhial a’ tuiteam air mo mhuilchionn. Bha chuip aig a’ bhaillidh ’na làimh dheis a nis agus e ga gnogadh air a shocair ri bhròig.
“Tha mi faicinn,” ars esan, agus e dùr-choimhead air an fhear eile “nach do dh’ ionnsaich iad móran modh dhut an Dun-Eideann.”
Thàinig snodha-gàire air aodann Lachlainn agus sguab e ’bhonaid bhar a chinn is rinn e lùbadh-glùn beag, aithghearr mar a dheanadh nighean bheag ann an sgoil dhannsa.
Ach dhìrich e e-fhéin ann an tiotan agus, cho dàna ’s a chunna’ tu riamh, spàrr e bhonaid air ais air a cheann agus sheall e air ais san dà shùil air a’ bhàillidh.
Thànaig tuar air aodann a’ bhàillidh a bha mìorbhuileach ri ’fhaicinn. An latha bu trainge bha Colla Mór riamh sa’ cheàrdaich cha robh bhathais cho dearg sud.
“Cuir dhìot do bhonaid nuair tha mise bruidhinn riut,” ars esan ann an guth cho ìosal ’s gur gann a dh’ aithnicheadh tu gur e bh’ ann.
Cha do ghluais Lachlainn Bàn. Cha do ghluais na daoine eile agus chual’ a h-uile duine cuip a’ bhàillidh agus brag-chaoich aice nis ri bhròig.
“Bheil thu gam chluinntinn?’ ars esan, agus sgiamh air tighinn ’na ghuth.
Thug Lachlainn Bàn ceum uige, a’ tighinn cho faisg air ’s a b’ urrainn dha dhol.
“Tha mi gad chluinntinn fìor mhath. Thug mise an t-urram a bu
Tha feadhainn a’ deanamh a-mach fhathast gur e oidhirp a bha e ’deanamh air bonaid Lachlainn a shadail bhar a chinn a thug air a’ bhàillidh a chuip a thogail. Ach tha iad fada ceàrr. Bha mise ’nam sheasamh ri ’n taobh agus chunnaic mi fìor mhath do bha ’m beachd a’ bhàillidh—an eanchainn a chur ás an fhear eile. Bha ’chuip ud tiugh agus de ’n leathar bu truime. Bha Lachlainn Bàn an tiotan ’na chlosdar far an robh e mur bitheadh gun do leum e ’n dara taobh agus gun d’ rug e air a’ cheann aice.
Ghabh am bàillidh an t-eagal agus thòisich e air a slaodadh bhuaithe ach cha do leig Lachlainn ás a ghréim. An sin dh’ éirich an t-each air a chasan deiridh, leig Lachlainn ás a’ chuip agus shadadh am bàillidh ris a’ chnoc.
Thug e ùine mhór air éirigh. ’Se duine mór, trom a bh’ ann agus bha sinn cinnteach an toiseach gun deach a ghoirteachadh. Ach nuair a fhuair e cothrom nan cas thànaig e air adhart math gu leòr. Bha a’ chuip aige gu teann ’na dhòrn agus e a’ deanamh a-nall ugainn.
Sgap sinn air ais ás an rathad, cho luath ’s a bh’ againn—a h-uile duine riamh againn ach Lachlainn Bàn. Cha do ghluais esan cas ach sheas e dìreach far an robh e.
Cha do rinn am fear mór maille sam bith. Fhuair Lachlainn Bàn a’ chuip tarsainn a’ pheirceil agus dh’ fhosgail a bhus mar gun cuirte sgian gheur am brù éisg agus bhrùchd an fhuil a-mach ’na deann, a’ spuaichdeadh a sheacaid. Chuala mi gu taisbeanach e a’ deoghal analach agus, an ath rud, leum e. Cha do leum cat fiadhaich riamh cho sgiobalta no leth cho guineach. Spìon e ’chuip á làmh a’ bhàillidh agus chaidh e ’na bhad. Is ioma sabaid uabhasach a chunnaic mise agus bhiodh feadhainn glé oillteil ann aig àm rup nan each nuair bhiodh deoch a’ dol. Ach chan fhaca agus tha mi coma ged nach fhaicinn a chaoidh, a leithid sud gu bràth. Ma bha am bàillidh mór, bha e slaodach tacsa ris an fhear eile. Bha dùirn chruaidh Lachlainn a’ stialladh na fala ás an aodann aige mun do thàr e cheann a thogail ás an rathad air.
Sheas mi far an robh mi gun chothrom gluasad agam, iongnadh agus
A Thì Mhóir chuir e eagal orm! Nan dùisgeadh corruich nan croitearan gu léir mar sud, gu dé thachradh dhuinn?
B’ e m’athair a chuir stad air Lachlainn mu dheireadh thall agus bha dhìol aige. Bha ’m bàillidh ann an staid, tha mise radha riut. Fhuil ga dhalladh agus aodach làn puill, cho dona air a dhochann ’s nach b’ urrainn dha seasamh. Thànaig an t-each a-nall nuair a dh’ eubh e air; bha e cho math dha gun tànaig; agus chaidh aige air e fhéin a thogail agus air sreap do ’n dìolaid air dhòigh-eigin. Ach cha deach aige air suidhe dìreach air muin an eich agus thog e air mar sin, a cheann crom air a bhroilleach, gus an deach e á sealladh.
B’ ann an uair sin a chunnaic mi nach robh duine beò an sud ach an triùir againn. Bha dorus na ceàrdaich dùinte agus gun sgial air duine. “Dh’ fhalbh e,” arsa Lachlainn, mar fhear air ùr dhùsgadh á bruadar, ann an guth neònach, annasach. Bha m’athair agus a shùil air Beinn Eadarra agus bha fiosam glé mhath gu robh a smuain air taobh thall na beinne, air tigh mór, geal aig ceann bàgh Uige.
“Dh’ fhalbh esan ach tha feadhainn eile thig ’na àite. Fuirich thus’ ort gu ’n ruig am fear ud dhachaidh agus bidh obair an latha ’n diugh gu math daor dhuinn. Aon uair ’s gum bi ’n t-Sàbaid seachad bidh ’n t-eilean làn pholasman, a h-uile fear riamh a’ sireadh an fhir a bhuail am bàillidh.”
“A bhuail am bàillidh!” dh’ eubh Lachlainn agus e cur a làmh ri bhus. “An ainm Dhé, có rinn sud ach am bàillidh agus da fhichead duine ’nan seasamh ga choimhead? Deanadh esan cùirt dheth agus bidh na fianuisean agamsa.”
“Càite bheil iad a nis?” arsa m’ athair, air a shocair agus e toirt sùil air a’ cheàrdaich.
“A dhuine bhochd, nach eil fhios agad dé thachradh dhaibh nan togadh iad fianuis an aghaidh a’ bhàillidh? Agus nan togadh, có a bhiodh deiseil gus creideas a thoirt dhaibh? Tha fios agad glé mhath có tha stiùireadh an lagha san àite-sa.”
Rinn e gréim air Lachlainn agus chrath e e, mar gum biodh e fiachainn ri dhùsgadh gu cabhagach. “Thoir am monadh ort, a Lachlainn, agus no dean dàil. Ma bhitheas tu seo nuair thig na polasmain bidh thu air ais an Dun-Eideann aca agus bidh buain eile san iodhlainn mun till thu’n taobh-sa, laochain.”
Comhradh san dorchadas
FEUMAIDH gun do leig mi eubh, no facal air choreigin, asam nuair a theannaich na crògan cruaidh ud mu mo sgòrnan. Leis cho ealamh ’s a chaidh breith orm theirinn mo mhionnan nach robh ùin’ agam air eadhon sgread a dheanamh. Ach co-dhiù, is fheudar gun do thuig am fear a bh’ ann ’na uair có bh’ aige, oir chaidh mo leigeil ás gu h-aithghearr. Dh’ éirich mi ’nam shuidhe ’s gun mi creidsinn fhathast na bha mi cluinntinn, ’s b’ e sin am mothar mór gàire bu chruaidhe chuala mi riamh. “Alasdair! gu sealladh Sealbh orm! Alasdair!” Bha Lachlainn Bàn gam thogail ’nam sheasamh agus sgailc aig’ air mo dhruim, agus a dhuine bhochd, is mise rinn an toileachadh ris a’ ghuth aige. Le meud an toileachais a bhrùchd air m’ fheadh thòisich mi fhìn air gàireachdaich cuideachd agus rinn an dithis againn faram eagalach am broinn na h-uaimhidh chumhaing ud.
“Dhia, bha mi cinnteach gur e polasman a bh’ ann,” arsa Lachlainn mu dheireadh, “agus chuir thu dìreach eagal mo mhionaich orm. Ciamar a fhuair thu mach gur ann an so a bha mi?”
“Cha d’fhuair idir. Cha robh mis’ ach ag iarraidh fasgaidh o na clacha-meallain agus ma fhuair thus’ eagal, chaidh mis’ á cochal mo chridhe!”
“Ach càite ’n robh thu dol, mu ’n taca-sa.”
“Gu tigh a’ bhàillidh.”
Thanaig e mach orm mun do thuig mi dé thubhairt mi agus ’s mise bha taingeil gu robh dorchadas gar cuartachadh ’s nach fhaicinn sùilean biorach Lachlainn a’ laighe orm.
“Tigh a’ bhàillidh?”
“Seadh.”
“Gu dé air thalamh bha nad bheachd?”
Cha robh dòigh agam air innse dha. Ciamar a b’ urrainn dhomh
“Seadh, dé bha fa-near dhut?” dh’ fhoighneachd e rithist.
“Thug iad leotha m’ athair,” thuirt mi, a’ deanamh mo dhìchill gus car a chur sa’ chòmhradh.
“Thanaig sianar dhiubh is shlaod iad ás an leabaidh e.”
“O thànaig,” ars esan, “agus thanaig sianar eile dhiubh ás mo dheighidh-sa. Bu mhise an t-amadan gun dòigh, a’ smaoineachadh nach nochdadh duine gu madainn Di-luain. ’S mise bh’ air mo mhealladh, an dùil gun gleidheadh iad sud an t-Sàbaid.”
“Ciamar a fhuair thu teicheadh uapa?”
“Bha na sèineachan aca, deiseil gus mo cheangal,” ars esan.
Cha duirt e ’n còrr greis is cha chluinnte san uaimhidh ach sèathan na h-analach aige is fuaim boinne uisge bha drùthadh troimh ’n chreig agus a’ tuiteam le brag air cloich air ar cùlaibh.
“Cha leiginn-sa sin leotha,” ars esan air a shocair, mar nach biodh feum air a’ chòrr a radha.
“Seadh, seadh, ach ciamar a fhuair thu caoideas iad?”
“Uill, leag mi fhìn dithis dhiubh agus rinn a’ chailleach an còrr. Rug i air a’ phrais mhóir iaruinn a bha ’n oir na luathadh agus ’nam bad gun deach i. A dhuine, nam faiceadh tu iad a’ leum ás an rathad oirre, ’s bu mhath dhaibh, neo bha i air an spadadh. Mun do thàir iad tighinn uca fhéin rinn mise cruinn-leum a-mach air an dorus. Mur bitheadh a’ chailleach, gu ta, bha iad air an gnothach a dheanamh orm cinnteach.”
“Chan eil i bog, an t-seann té,” arsa mise, agus gu dearbh bha de neart ’na mhàthair fhathast na dh’ fhóghnadh do iomadach fear a bha ga shaoiltinn fhéin ’na cheatharnach. Thogadh i sud am bola mine fhathast ’na h-uchd ged a bha i ’n aois a bhà i.
“Abair e, Alasdair. Nam biodh leth sgoinn na caillich aig fichead fear sa’ bhaile, cha nochdadh polasman no bàillidh a shròn a-null air an drochaid.”
“ ’N e m’ athair an aon duine thog iad?”
“B’ e. Lean mis’ iad greis a-nuas. Bha leth dhùil ’am gun deanadh e oidhirp air teicheadh nuair a rachadh na h-eich ris a’ bhruthach agus bha mi airson a bhith air làimh gus beagan cuideachaidh thoirt dhà.
[328]Ach ud, a dhuine bhochd, bha na h-uimhir aca ann, cha robh cothrom ann. Tha fìor eagal orm, Alasdair, gu bheil e fo ghlais aca nis.”
“ ’S cinnteach gu bheil.”
“Cha do dh’ inns’ thu fhathast dhomh gu dé bha gad thoirt chun a’ bhàillidh,” arsa Lachlainn.
“O . . . . bha mi ’m beachd an fhìrinn innse, dìreach. An fhìrinn mu dheidhinn m’ athar; nach do chuir e corrag air ’s nach b’ e . . . .”
“An ann ás do rian a bha thu ’ille,” dh’ eubh Lachlainn. “Bheil thu smaoineachadh gum faigheadh tu éisdeachd o dhuine thall an sud? Chuireadh iad na coin annad mun abradh tu facal.”
“Bha dùileam gur dòcha gum faighte fios chun an uachdarain.”
“Fios chun an uachdarain. Gu dé tha thu ciallachadh? Chan fhaigh an t-uachdaran a naidheachdan ach o aon duine—on a’ bhàillidh—agus cha mhór de ’n fhìrinn a ruigeas e ma theid aig Tràill air a chleith bhuaithe. Chan e gu bheil an Seanaileir a’ deanamh strì mhóir gus an fhìrinn a lorg, a bhalaich. Tha amharus damainde math aige dé tha dol, ach chan eil e airson a chogais a bhith ga dhìteadh nas motha na thà i. Gu dearbha is iongantach leam fhéin a sheòrsa bhith faighinn norradh cadail idir.”
Bha am boinne uisge a’ sìor dhrùthadh troimh ’n chreig air ar cùlaibh, is brag, brag, brag aige tuiteam. Ach cuin o chian, shaoil mi, a chualas am boinn’ ud a’ tuiteam an toiseach san uaimhidh chumhaing so? Saoil, nuair a bha ar sinnsrean a’ teicheadh roimh na Lochlannaich ’s a’ toirt nam mullaichean orra leis an spréidh, an robh aon a sheas far an robh sinne nis is a dh’ éisd ris an uisge a’ drùthadh troimh ’n stallaidh? Faodaidh gun robh, agus faodaidh gum bi boinne ás an dearbh chreig so ceudan bliadhna o ’n oidhche so, nuair nach biodh cuimhne no iomradh air riasladh nan croitearan an aghaidh uachdarain no aithne air àite san robh ar cnàmhan a’ fuarachadh. Chaidh crith romham. Bha an uamh aog air leth ’s bha mo chasan ’s mo mheòirean air lathachadh leis an fhuachd. Nuair chuimhnich mi air Seòras beag taisgte ann am blàths beannaichte na leapadh bha farmad mo chridhe agam ris.
“Dé air thalamh a nì sinn a nis? dh’ fhoighneachd mi.
“Nì gu leòr!” arsa Lachlainn. “Leigidh sinn fhaicinn dhaibh nach dean iad an toil fhéin oirnn. Eisd thusa riumsa, bhalaich, agus éisd gu math.”
An Sea-Flower
Nuair a chrom mise air ais ris a’ bhealach bha an àirde ’n ear ’na lasair dhearg le gathan gréine na maidne. Air taobh thall a’ chaoil bha Siorrachd Rois mu ’m choinneamh mar Thìr an Aigh a chithear am bruadar: glan, eireachdail, riomhach ann am fionnarachd na maidne. Ach cha dug an sealladh togail sam bith do ’m chridhe. Blia fiosam nach robh móran dhaoine a’ deanamh mocheirigh no lasadh theinntean taobh thall na linne dhomh. Bha ’n fheadhainn a bu chòir a bhith, mealtainn na tìr mhaisich ud air am fuadach aisde bho chionn bhliadhnaichean agus b’ e cianalas trom doilgheasach an crannchur an diugh.
Nuair a rànaig mi dhachaidh chaidh mi stigh air mo chorra-biod. Ach cha robh duine air dùsgadh agus bha ’n tigh ’na thàmh. Bha Seòras beag ’na shuain agus bha srann socair aig an dithis eile. Có chanadh gum b’ e so an tigh anns an do thadhail na polasmain o chionn beagan uaireannan air ais? Bha h-uile ni cho réidh ’s an t-sàmhchar cho trom, is gann a ghabhadh e creidsinn. Tha cuimhneam is mi gam èaladh fhéin air mo shocair do ’n leabaidh ri taobh an fhir bhig, gun robh fearg orm—fearg an aghaidh a’ chadail a bha toirt an lùths á daoine ’s a’ cur a h-uile nì an dara taobh, mar gum bitheadh an suarachas. Cho cruaidh no cho goirt ’s gun robh an eucoir a dheant oirnn, nuair thigeadh àm a’ chadail cha bhiodh guth air dìoghaltas. Bha sinn balbh, leanabail f’ a chomhair. Cho luath ’s a bhuail mo cheann air a’ chluasaig cha robh smuain tuilleadh air m’ athair truagh no air duine eile.
An déidh na coinneimh fhuair mi cothrom air Iain Beag agus Eachann Ruadh fhaicinn agus innse dhaibh mar a dh’ òrdaich Lachlainn Bàn. Cha dug an gnothach sin fada, ach gu dearbh ghabh mise fadachd gu leòr mus dànaig an oidhche, ’s an d’ fhuair mi cothrom air teicheadh gun fhios do dhuine. Bha mi ’n dùil nach digeadh an latha rachadh a’ chailleach a-mach a dheanamh an eadraidh agus bu neònach nach do ghabh i amharus leis an an-fhois a bha ’nam chorp.
Rinn mi cho luath ’s a b’ urrainn dhomh air tigh Mhàrtainn. Bha tigh Mhàrtainn Chaogaich còrr is mìle gu leth an iar oirnn, agus fad an rathaid a-null bha uallach mo bheatha orm nach creideadh e mi nuair a ruiginn e agus, mura creideadh, cha robh fhiosam air thalamh gu dé dhèanainn an uair sin.
Bha bàta mór, ùr aig Màrtainn—cha robh leithid cite aig duine sa’ bhaile agus cha bu bheag an t-iongnadh, o is e airgead an uachdarain a thog i. Bha an t-uachdaran a’ tabhach iasad airgid do dh’ iasgair
Bha aonach orm nuair a rànaig mi. “An t-eathar, an t-eathar, a Mhàrtainn!” dh’ eubh mi, ged a bha e gabhail an leabhair nuair a leum mi a-stigh. “Feumaidh gu bheil i ’g aoidion. Tha i dol fodha an comhair a deiridh! ”.
Chuir e bhuaithe am Bìoball sa’ mhionaid ach chùm e ’na shuidhe.
“AnSea - Flowerag aoidion! Chan eil i. Cha dig an latha thoir i boinne stigh, a bhalaich.”
“Chunna mi i, Mhàrtainn, chunna mi i! ”. Bha mi ’g eubhach a nis. “Feumaidh gu bheil i ’g aoidion an àiteigin. Tha liosd eagalach innte chun an deiridh.”
Chrath e cheann ’s gun e creidsinn agus is e dh’ fhaodadh. Is iomadh oidhche ghreannach, ghailbheach a bha ’nSea Flowersan dearbh acarsaid gun beud a thachairt dhi.
“Leth uair eile ’s bidh i fodha cinnteach,” dh’ eubh mi ris agus fallas an iomagain a’ brùchdadh troimh m’ mhalaidh. Leum Màrtainn ’na sheasamh is rinn e gréim air a bhonaid.
“Bidh i ceart gu leòr,” dh’ eubh e ás a dhéidh is e mach an dorus, “ach ’s fheàrr dhomh sùil a thoirt sìos oirre.”
Rug a’ chailleach orm san dol a-mach.
“Rinn thu math ruinn, Alasdair, tighinn cho sgiobalta. ’S iomadh duine sa’ bhaile-sa aig a bheil farmad ruinn air nach biodh cabhag sam bith a’ tighinn leis an naidheachd.” Thug i fàsgadh air mo ghualainn. “Tadhail thusa air do thilleadh, Alasdair, ’s bidh gréim bidhe againn deiseil dhut.”
“Nì mi sin,” dh’ eubh mi is mi leum ás déidh an fhir eile ’s gun fhiosam air thalamh gu dé chanainn rithe an ath turas a thachramaid. Bha aon rud cinnteach: bhiodh i greis a’ feitheamh mus nochdadh mi fhìn no Màrtainn a ghabhail gréim bidhe.
Bha brù mhór is casan goirid air Màrtainn ach, ged a bhà, chan fhaca mi riamh fear a’ cromadh ris a’ ghrìpe cho luath ris an oidhch’ ud. Bha an oidhche gu math rògach cuideachd, gun lias soillse o’n ghealaich fhathast. Fad na h-ùine cha do dhùin a bhial ach a’ bruidhinn mu’n[332]
Nuair rànaig sinn bonn na creige dh’ fhalbh e ’na roid tarsainn a’ chòmhnaird chun a’ chladaich is mise air a shàil.
“A’ gheòla,” dh’ eubh e is aonach mhór air. “Tha gheòla bheag thall aig a’ bhothan.”
B’ ann ri taobh a’ bhothain a bhiodh Màrtainn a’ cumail na geòladh o ’n chiad latha chaidh e ris an iasgach agus is math a bha fhios aige gum b’ aithne dhomh sin glé mhath, ach cha robh ’n duine bochd ach ag eubhach a’ chiad rud a thigeadh ’na cheann. Thuig mi a nis beagan de ’n iomagan a bha ’na inntinn agus cho prìseil ’s a bha ’nSea - Flower ’na shealladh.
Nuair a bha sinn a’ teannadh ris a’ bhothan nochd Lachlainn Bàn a-nall o’n bhalla agus Iain Beag is Eachann Ruadh air gach taobh dheth. Stad Màrtainn far an robh e ’s gun e idir air a dhòigh. Chuala mi cnead eangarra a’ tighinn ás.
“Air do shocair, a Mhàrtainn,” arsa Lachlainn. “Chan eagal do ’n bhàta. Tha i ceart gu leòr.”
Rinn Màrtainn mothar mór gàire is thionndaidh e orm. “Nach duirt mi sin ris a’ ghille,” dh’ eubh e, “ach chan éisdeadh e. Cha do sguir e ach a’ bleadraich ’s ag othail gu robh i ’g aoidion. Cha do rinn mis’ ach nochdadh a-nuas fiach an cumainn samhach e, dìreach.”
“Cha do rinn Alasdair ach mar a dh’iarr mis’ air,” arsa Lachlainn. “Cha robh dòigh eile air d’ fhaighinn a-nuas an so oidhche na Sàbaid.”
“Dh’ iarr thu air . . . .” Bha ropladh mór an eanchainn Mhàrtainn Chaogaich a nis. Thug e sùil a-mach air an t-sròm fiach an deanadh e mach far an robh an t-eathar air acaire. “Mar sin,” thuirt e mu dheireadh, “cha robh thu ach a’ toirt mo char asam. Cha robh i ’g aoidion idir idir.”
“Cha robh, cha robh,” arsa Lachlainn. “Ach b’ fheudar sin innse dhut air neo cha robh thu air tighinn am feasda.”
An ath rud a b’ aithne dhòmhsa bha mi air mo dhruim dìreach air a’
“Ni sud an gnothach,” dh’ eubh Lachlainn ris gu fiadhaich, “air neo bidh thus’ air do dhruim dìreach air a; mhol is falbhaidh sinn leis a’ bhàta ás d’ aonais.”
“Falbh leis a’ bhàta?” Ged nach robh mi ach air éirigh ’nam sheasamh is mo cheann fhathast ’na thuaineal, tha cuimhneam an coltas a thanaig air aghaidh Mhàrtainn.
“Falbh leis a’ bhàta?” ars esan mar duine bhiodh ’na chadal ’s gun e deanamh bun no bàrr de ’n bhruadal oillteil a bha ’na shiubhal.
“Seadh dìreach,” arsa Lachlainn. “Is fhad o dh’ fhaodamaid a bhith air falbh leatha ach tha bàgh Phort-rìgh cunnartach air oidhche dhorcha mar so agus tha feum againn ort. Is tusa an dearbh fhear a bheir a-stigh i Mhàrtainn, ’sann dhut as aithne.”
“A-stigh a bhàgh Phort-rìgh?”
“Seadh, tha sinn dol a dh’ iarraidh Alasdair Rob, athair a’ ghille so.”
“Tha Alasdair Rob sa’ phrìosan a dhuine.”
“Tha fhios againn a Mhàrtainn, agus sin far a bheil sinn a’ dol g’ a iarraidh,” arsa Lachlainn. “Chan eil agadsa ri dhèanamh ach anSea - Flowera chumail ri cladach greis gus an till sinne le Alasdair ’s am faigh sinn air bòrd e.”
“An ainm Dhia riut,” dh’ eubh Màrtainn. “Cha leigeadh a’ mhisneachd leam. Dé chanas an t-uachdaran mu dheidhinn an dol air adhart so? Ma chluinneas e tha mis’ air mo sgrios.”
“Mara seas cuideigin an aghaidh an uachdarain nuair a bhuaileas e ’na cheann daoine stopadh do ’n phrìosan, bidh sinn uile air ar sgrios.” arsa Lachlainn gu math feargach.
“Chan eil fhiosam. Ach aon rud cinnteach, chuireadh an cosnadh sin a h-uile duine againn do ’n phrìosan.”
“O mathà,” arsa Lachlainn, “feumaidh sinn falbh ás d’ aonais. Mach a’ gheòla, fhearaibh.”
Bha i air bhog aca ann an tiotan is na ràimh deiseil sna bacan. Bha Iain beag air oir na tuinne is gréim aige air a toiseach mus falbhadh an sruth leatha.
“Fuirich! fuirichibh!” dh’ eubh Martainn is e breith air Lachlainn. Cha mhór nach robh e caoineadh a nis. “An ann ás ur rian a tha sibh? An deomhain duine agaibh d’ an aithne a ghnothach le bàta, agus ’s math tha fios agaibh air. Cuiridh sibh ’na clàran i, dìreach. Bidh i ’na biorain agaibh air an Sgeir Dhuibh.”
“O tha e furasda gu leòr a cur air an Sgeir oidhche dhorcha mar so,”
“An ainm an Aigh, sguir dheth,” dh’ eubh Màrtainn ’s an fhearg ’s an t-iomagan a’ cur sgiamh ’na ghuth. “Chan eil thusa glic, a Lachlainn Bhàin. Có chuala riamh a bhith a’ toirt ionnsaigh air prìosan? Gheibh na polasmain sibh cho cinnteach ris a’ bhàs, ’s bidh sibh fo ghlais aca còmhla ri Alasdair Rob, a h-uile mac màthar agaibh.”
“Dé chuireas sin ortsa?” arsa Lachlainn. “Bidh thusa sàbhailte gu leòr. Mura till sinne chan eil agadsa ach an seòl a thogail ’s a sròn a chur air ais dhachaidh. Cha bhi fios aig duine beò gun do ghluais thu o ’n tigh. Greas ort, ma tha thu tighinn.”
Rinn Màrtainn oidhirp eile air deasbad is bha gluchd a’ chaoinidh aige nis. Ach nuair phut Lachlainn is Iain a-mach a’ gheòla leum e innte sgiobalta gu leòr. Chaidh Eachann Ruadh ris an iomradh is shuidh mise san toiseach, mo cheann gu math goirt fhathast leis an sgailc a thug Màrtainn dhomh. Bha esan ’na chrùbadan san deireadh is e fhathast a’ cnead ’s a’ cnàmhan mar gum biodh cuideigin a’ sàthadh sgeinneadh ann.
A-muigh sa’ chaolas fhuair a’ gheòla bheag a deagh thulgadh. Bha ghaoth a tuath ’s an sruth an aghaidh a chéile. Cha danaig guth á duine gus an d’ rànaig sinn anSea - Flower. Thug mi ’n aire gu robh Màrtainn trang a’ dol fo smaointean agus ghabh mi droch amharus gun teicheadh an dearbh fhear air ais oirnn cho luath ’s a gheibheadh e sinn air tìr am Port-rìgh. Bha ’n aon amharus aig Lachlainn Bàn agus bha ’n siad sin air ullachadh fhéin a dheanamh.
| title | Teine Ceann Fòid (3) |
| internal date | 1963.0 |
| display date | 1963 |
| publication date | 1963 |
| level | |
| reference template | Pòl MacAonghais in Gairm 43 %p |
| parent text | Gairm 43 |