TEINE CEANN FOID
le Ailean Caimbeul MacGilleathain
Eadar-theangaichte le Pol MacAonghais
Teine Ceann Foid
EARRANN IV
Portrigh air an Oidhche
NUAIR a fhuair sinn am bàta fo sheòl ’s a thog sinn a-mach ris a’ ghrìpe uabhasach ud, bha mi fhìn glé thaingeil gur e Màrtainn a bh’ aig an stiùir, seach duin’ eile de ’n sgiobadh. Tha an grìp ud deas gu Portrìgh cho oillteil ri cladach tha ’n Alba agus b’ e duine gu math dàna agus do ’m b’ aithne a ghnothach fo sheòl a rachadh gu deònach air oidhche dhorcha fo na stalaichean ùdlaidh ud. Is iomadh iasgair ghiomach a chaidh a dhìth air an dearbh chladach—bràthair m’ athar fhìn air fear dhiubh.
Ach a-nochd bha earbsa agam ann am Màrtainn. Air muir cha b’ e ’n aon duine idir a bh’ ann agus b’ e iongnadh nan iongnaidhean leam a bhith ga fhaicinn. Bha e gun eagal gun uallach, gun aon mhothar baoth gàire tighinn ás a chorp nuair fhuair e falmadair ’na dhòrn is a h-aodach a rèir a roghainn. Is e bh’ againn sa’ chuideachd ach smear a’ mharaiche agus bu mhath e bhith leinn, air oidhche de ’n t-seòrsa seo, le oiteagan grànda a’ tighinn a-nall oirnn o chladach Rathasaidh.
Leis a’ ghaoith tuath a’ tighinn làidir air a gualainn, bha astar math aig anSea - floweris i gearradh nan stuadh gu h-aigeannach. Ged a bha ’n oidhche fuar is frasan fionnar gar claoidh uaireannan, cha do dh’ fhairich mi fhìn fad sam bith e gus an do nochd rubha cas Sgoire Breac. Bha bial bàgh Phortrìgh leis oirnn ann an tiotan.
Nuair a dh’ èalaidh Màrtainn na b’ fhaisge ri na creagan is e deanamh deiseil gus a tionndadh a-stigh do ’n acarsaid, bha mo chridhe plosgail gu h-eagalach. A rèir mar a chuala mi, bha an Sgeir Dubh an àiteiginn faisg oirnn a nis ach òirleach dhi chan fhaicinn san dorchadas. Mun d’ fhuair anSea - flowertighinn mun cuairt dòigheil, rug droch mhuir oirre, oir bha ghaoth ’s an sruth a’ strì ri chéile aig bial a’ bhàigh. Nuair a lìon na siùil a rithist chaidh i fodha chun a’ bheòil, is chunnaic mi san dorchadas, an sàl a’ srùidhleadh geal mu na bacan aice. Rinn sinn uile gréim bàis air a cliathaich ach chùm Màrtainn a h-asnaichean san fhairge mar seo fad ùine mhóir gus an robh mi cinnteach gun sgàineadh a cuairtean air neo gun rachadh car dhi mu ’r cinn. Bha mi ’g ùrnaigh gun cuireadh e
Mu ar coinneamh bha solus rionnagach no dhà o na h-eathraichean iasgaich a bh’ air acaire sa’ bhàgh. Leis a’ ghaoith a tuath nar cùl a nis sguab sinn seachad orra ann an tiotan is theann sinn a-stigh ris a lamraig. Ach chunnaic mi an sin Lachlainn Bàn a’ comharrachadh a-mach a’ bhàigh a bha ’n ear air an lamraig mhóir is chùm Màrtainn a sròn a-mach gus an d’fhuair sinn timcheall Rubha a’ Mhill. Air cùl an rubha bha bàgh mór farsaing. Chùm sinn an iar, a’ dèanamh air an fhasgadh a-stigh ri bun a’ Mhill. Nuair a theann sinn ri cladach, chaidh Iain is Eachann a leagail nan seòl. Bha sraon math aice fhathast is leum Lachlainn Bàn seachad orm gu sgiobalta chun an acaire. Sheas e leis san toiseach agus, nuair a shad e thar na cliathaich e, bha dùileam gun dùisgeadh na mairbh, leis an steall a dh’ éirich. Thug mi sùil uallachail mun cuairt. Ach air tìr cha robh gluasad, no duine beò ri fhaicinn. Nochd a’ ghealach greis bheag eadar na sgòthan is chaidh agam air tigh no dhà mu ’n chladach fhaicinn agus na craobhan móra gruamach a bha fàs air bruaich a’ Mhill. Ach cha b’ fhada mhair an t-soillse. Bha a’ ghealach air a dubhadh ás ann an tiotan is thuit an dorchadas iomallach mun cuairt duinn a rithist. Air taobh thall a’ bhàigh, fada deas oirnn, bha cù a’ donnalaich gu tiamhaidh.
Chruinnich sinn còmhladh san deireadh is shlaod Iain Beag a’ gheòla a-stigh dlùth ris an eathar. Thug mi ’n aire gun robh càch a’ dùr-choimhead air Lachlainn. Nuair a thionndaidh mi bha e air gréim a dhèanamh air gualainn Mhàrtainn agus, leis a’ chlisgeadh a thànaig airsan, is math a dh’ aithnich e dé bha tighinn.
“Seadh, mathà, Mhàrtainn,” arsa Lachlainn air a shocair, “a-stigh do ’n gheòlaidh thu.” “Dhia, ’s mise nach dean dad dheth! Tha mise fuireach san eathar gus an till sibh.” “Iomairidh tu sinne gu tìr, a laochain,” arsa Lachlainn, “agus ni thu gu sgiobalt’ e. ’S math tha fios againn dé tha fa-near dhut. Agus ma tha thu ’n dùil teicheadh air ais leis a’ gheòlaidh, cuir ás do cheann e. Tha sinne dol a thoirt nan ràmh leinn nuair a gheibh sinn air tìr. Fuirichidh tusa mu ’n chladach gus an till sinn. Chan eagal do ’n eathar; fuirichidh[416]
“Cha chairich mise cas ás a seo,” dh’ eubh Màrtainn.
Cha do thog Lachlainn a ghuth. “Thoir a’ gheòl’ ort, a laochain,” ars esan, cho socair ’s gur gann a chluinnt’ e, “air neo tha fhios agad dé thachras.” Rinn Màrtainn bruindeil is gearain gu leòr is è rinn, ach thug e gheòl’ air gu math sgiobalta. Lean Iain is Eachann e gun dàil. Thionndaidh Lachlainn rium san dealachadh. “Cùm do chluas ri claistneachd, Alasdair. Nuair a ruigeas sinn an cladach air ais le d’ athair ni mise eubh na comhachaig. Cho luath ’s a chluinneas tu sin, tog an t-acaire, is bi ’n t-eathar deiseil romhainn nuair a ruigeas sinn.”
“Ceart matà,” thuirt mi. Sheall Lachlainn orm greis agus e tuigsinn fìor mhath an t-eagal a bh’ orm is mar a bha mi guidhe ri Dia gun rachadh leotha.
“Coma leat, ’ille,” ars esan. “Bi e againn a-nochd fhathast ’s chan fhad uige, ma ghabhas e idir dèanamh.”
Aig sealbh tha fios gu dé cho fad ’s a dh’ fheith mise an oidhch’ ud ’nam ònrachd air bòrd anSea - Flower. Is cinnteach nach robh e leth cho fad ’s a shaoil mi ach bha clisgeadh air m’ anam fad na h-ùine is eagal dearg mo bheatha orm gun éireadh truaighe air choreiginn do m’ chàirdean. Bha h-uile diasgan a thigeadh ás a’ bhàta no ás na ròpan gam chur á cochall mo chridhe agus, gach mionaid, bha mi feitheamh ri fuaim na h-iorghail o thìr is solus nan lainntearan fhaicinn feadh a’ bhaile air tòir mo dhaoine.
Bha mi cho troimh a chéile leis an eagal ’s leis an iomagan ’s gun do sheas mi greis mhath ag éisdeachd ri eubh na comhachaig, mus do thuig mi dé bha tachairt. Ach nuair a chuala mi fuaim an iomraidh chabhagaich is brag aig na tàimh sna bacan, leum mi chun an acaire. Tharraing mi stigh an ròp cho dian ’s a dheanadh mo chorp ’s mi deanamh mo dhìchill gun maill a chur air càch. Bha cudthrom math ann ach fhuair mi air bòrd e is an fheamainn a shracadh bhar na pliuthain mun cuala mi gheòla sgrìobadh ri deireadh an eathair.
Nuair a thill mi sìos bha Màrtainn ga thogail fhéin air bòrd ás a gheòlaidh. “Greas ort, Alasdair, greas ort,” ars esan agus aonach air, “Tha Lachlainn Bàn gad iarraidh.” Cho luath ’s as urrainn dhut, ’ille!” Bha mo chas air bial na geòladh ann an tiotan ach stad mi far an robh mi. “Carson a tha e gam iarraidh-sa?” “D’ athair, Alasdair. Chaidh d’ athair a ghortachadh. Gu math dona cuideachd Na dean maill sam bith.”
Thanaig fallas fuar tromham. ’Se seo bu choireach gun do dh’earb Lachlainn na ràimh ris. Feumaidh gu robh m’ athair an droch shuidheachadh da-rìribh. Thug mi cruinnleum do ’n gheòlaidh is dh’ iomair mi mar dhuine air chaoch is an t-eagal ’s an t-uallach a’ fàsgadh mo chridhe. Rinn mi gu tìr ann an tiotan agus leum mi ás a’ gheòlaidh. Nuair a fhuair mi a toiseach a tharraing air an fhiar, choimhead mi mun cuairt airson chàich. Aig an dearbh àm, thanaig sgàineadh eadar na sgòthan a bha seòladh os mo chionn is nochd iomall na gealaich is dheàrrs a solus a-nuas air a’ bhàgh. Thug mi sùil air mo chùlaibh is chunna mi ’n rud a thug na deòir—deòir na tàmailt agus is searbh iad—gu mo shùilean. Bha anSea - Flowerair togail a-mach fo a h-aodach is an deagh astar aice nis timcheall Rubha a’ Mhill.
Sheas mi gun ghluasad, mar fhear air a shuim a chall agus gluchd a’ chaoinidh ag éirigh ’nam chom. Dé feum tuilleadh a bhith guidhe sgrios air Màrtainn cealgach. Bha e air dearg amadan a dheanamh dhiom is bha h-uile dad caillte nis air thàilleamh cho faoin ’s a bha mise.
Nuair thainig iad a-nuas an leathad ’nan roid—Lachlainn is m’ athair is an dithis eile is ràmh an urra air an gualainn, cha b’ urrainn dhomh diog a radha an toiseach riutha, ged a cheistnich iad gu teann mi. Mu dheireadh dh’ inns mi dhaibh an rud a bha iad air a thuigsinn mu thràth, gun deach mo char a thoirt asam ’s nach robh sgial air anSea - Flower.
“Feumaidh gun d’ fhuair e gréim air paidhir ràmh eile an àiteiginn mu ’n chladach,” arsa Lachlainn. “Tha geòla na dhà ri port sa’ bhad-sa tha mi cinnteach.” An còrr cha duirt e mu Mhàrtainn ged is cinnteach gu robh e guidhe sgrios air anam cealgach. B’ e ’n ath rud a dh’ eubh e. “Am falach na ràimh sin fhearaibh, cho luath ’s a th’ agaibh! Caithibh suas eadar na craobhan iad.” Leum e fhéin sìos gu oir na tuinne is ghlac e na ràimh a bha sa’ gheòlaidh. Cha robh fhiosam dé chanainn nuair a thilg e mach air a’ mhuir fear mu seach, iad. Rug e ’n uair sin air a’ gheòlaidh is ghrunnaich e mach leatha gus an robh an t-uisge fo na h-achlaisean aige. Le aon ùpag, chuir e car dhith is phut e mach air an t-sruth i. “Cumaidh siod cagnadh riutha greis bheag air choreiginn,” ars esan is e tighinn air tìr bog, fliuch. “Saoilidh iad gun deach car dhi, is sinn innte. Nis, a-mach á seo sinn! Dh’ fhalbh e ’na leum, is sinne ás a dhéidh, a-null ri oir a’ bhàigh, gus an d’ fhuair e frith-rathad beag a bha ruith suas eadar na tighean.
Chùm sinn oirnn cho math ’s a b’ urrainn dhuinn ás a dhéidh ged a bha an dìreadh a nis a’ fàs gu math cas. Rànaig sinn an sin caol-shràid dhorcha eadar dà bhalla àrd. Ged nach b’ aithne dhomh idir Portrìgh ro mhath bha mi deanamh dheth gu robh sinn air taobh an iar a’ bhaile faisg air a’ chòmhnard far am biteadh reic nan each air an t-samhradh. Bha sinn an impis ruith air adhart nuair a stad Lachlainn mar gum buaileadh am peilear e. Chuala sinn uile gu taisbeanach na brògan tacaideach a’ ruith air a’ chabhsair is chunnacas solus nan lainntearan a’ deàrrsadh air na ballachan shuas mu ’r coinneamh. An ear ’s an iar bha na fìdeagan gan séideadh. Bha sinn air ar cuartachadh! Cha robh dol ás againn a nis, mura tilleamaid chun a’ chladaich, ’s cha robh dòigh air teicheadh ás a sin gun bhàta bheireadh ás sinn.
“Greasaibh oirbh,” arsa Lachlainn, is e cromadh air a ghlùinean.
“Null air a’ bhalla sibh!” Leum Iain Beag air a dhruim is fhuair e gréim a dhèanamh air a’ mhullach. Ann an tiotan bha e gobhlach air mullach a’ bhalla agus e slaodadh m’ athar suas ri thaobh. Thog e mise suas an uairsin is leum mi sìos air an taobh thall ás déidh m’ athar. Bha Eachann is an dithis eile nuas ás ar déidh ann an tiotan. Cho luath ’s a bhuail a bhuinn an talamh, leum Lachlainn a-null tarsainn a’ ghàrraidh eadar na toran mhóra mhaidean a bha sud ’s an seo a-measg an fheòir. Stad e aig bothan beag fiodha bha taobh thall a’ ghàrraidh is dh’ fhiach e na h-uinneagan. Bha té dhiubh nach robh glaiste. Dh’ fhosgail e air a shocair i agus, fear an déidh fir, chaidh sinn a-stigh.
Bha am bothan seasgair ud làn de fhàileadh cùbhraidh an fhiodha agus an t-ùrlar làn shlisein.
“Leigibh ur n-anail a nis, fhearaibh,” arsa Lachlainn air a shocair, “Is dòcha gum bi sinn greis mhath an seo.”
Bha mi sgrùbail san dorchadas airson àit anns an suidhinn. Dh’ fhairich mi fo m’ làimh bocsa làidir, fiodha is shuidh mi air uachdar gu math taingeil cothrom faochaidh a thoirt do m’ chasan, a bha call an lùis, ’s a’ dol air chrith fodham. Shìn càch air an ùrlar a-measg nan slisean, iad fhéin air an claoidh gu mór. Bha aonach air a h-uile duine againn agus, le fuaim socair na h-analach is fàileadh tlachdmhor an fhiodha air feadh a’ bhothain, thuit an cadal gu trom orm fhìn. Ach mun do thàr mo shùilean dùnadh, chuala mi na fìdeagan a rithist. “Isd! Isd! ,” dh’ eubh mi gu cabhagach agus am fuaim a’ sìor thighinn na b’ fhaisge. Chualas buillean troma, fiadhaich air dorsan, daoine[420]
“Eisd Alasdair,” thuirt Lachlainn. “Na cluinneam an còrr asad mu dheidhinn.”
Dh’ fhosgail dorus a’ bhothain cho socair ’s nach cuala duin’ again e. Ach, nuair a dheàrrs solus na lainnteir a-stigh oirnn, dh’ éirich sinn sgiobalta gu leòr gu ar casan, tha mise ’g innse dhuibh.
Slighe Chunnartach
Taing do Dhia, cha b’ e na polasmain, is dagaichean ’nan dòrn a bh’ air cùl na còmhladh, ach duine ’na ònrachd, is gun dad ’na dhòrn aige ach a lainntear a chuir an clisgeadh oirnn. Gun aon fhacal a ràdha, dhùin e ’n dorus air a shocair ás a dhéidh agus ghabh e nall far an robh sinn. Thog e ’n lainntear suas os a chionn gus am faiceadh e na b’ fheàrr sinn is fhuair sinne cothrom air deagh sgrùdadh a dèanamh air fhéin. Bha e mór dhe fhéin agus aghaidh ghrinn, thlachdmhor air, shaoil mi. Bha fhiasag fada, dubh agus, ’na cheann, sùil gheur dhàna. Mur do mheall mo bharail mi, bha lasadh mear anns na dearbh shùilean sin nuair a laigh iad air a’ chòmhlan de dhaoine gealtach, giobach a bha mu choinneamh.
“Seadh, seadh, a Lachlainn,” ars esan, mu dheireadh thall, nuair a bheachdaich e oirnn uile. “Is tha thu mealtainn fasgadh mo bhothain gun fhios, gun fhoighneachd dhomh, tha mi faicinn.” Bha fiamh a’ ghàir’ air. B’ fhurasda aithneachadh a nis gun robh an t-àite falaich seo san amharc aig Lachlainn nuair a thug e nall air a’ bhalla sinn is gun robh earbsa aige san fhear seo nach brathadh e sinn.
“Cha robh e furasda,” arsa Lachlainn air ais ris, “móran rabhaidh a thoirt seachad. Tha fios, a Shomhairle, gun gabh thu ar leisgeal an turas seo. Chuir luchd nam fìdeag nar cabhaig sinn, tha thu faicinn, is b’ fheudar dhuinn a bhith caran dàna. Cha chreid mi nach do thog iad orra, gu tà.”
“O thog. Cha till iad an taobh seo greis fhathast. Dh’ inns mise dhaibh gum faca mi feadhainn a’ dèanamh air a’ chladach ’nan cabhaig is a-mach a thug iad mar dhròbh chon ás déidh ablaich.”
“Chuala sinne gnogadh cruaidh gu math faisg air làimh,” arsa Lachlainn.
“Chuala, tha mi cinnteach. Bha iad aig dorus mo nàbaidh. Tha esan sa’ “mhilitia,” is thanaig iad ga iarraidh.”
“ ’Se ’n dubh éiginn a th’ orra,” arsa Lachlainn, “ma tha iad ag iarraidh cuideachaidh o ’n “mhilitia”. B’ fheàrr dhaibh còmhlan chailleachan gan cuideachadh.’
“O tha éiginn sa’ ghnothach, gun teagamh,” arsa Somhairle. “Tha éiginn air na polasmain ’s gu leòr dheth. Mura glac iad sibh roimh mhadainn bidh e gu math searbh dhaibh, theid mise ’n urras. Chan ann a h-uile latha theid fear a bha ’n earbsa riutha a spìonadh ás a’ phrìosan is an Siorram mór fhéin san aon bhaile riutha aig an àm.”
“Ivory! Chan eil thu radha!” dh’ eubh Lachlainn.
“An dearbh fhear,” fhreagair Somhairle. “Tha e ’na chadal san tigh-òsda sin thall an ceartuair. Chan eil e leth-chiad slat bhuainn. Ni na polasmain an dìcheall sibhse fhaighinn fo ghlais roimh mhadainn, faodaidh sibh bhith cinnteach. Ma dhùisgeas am fear ud ’s gun lorg air a’ phrìosanach, mo thruaighe na polasmain, fhearaibh!”
“Ach cuin a thanaig Ivory, gu tà?”
“Greis roimh mheadhoin oidhche. Thanaig e le ciad cabhaig á Gleann-dail. Tha ùpraid thall an sin cuideachd, tha mi cluinntinn.”
Sheall e oirnn greis gun ghuth a radha is e slìobadh na fiasaig air a shocair.
“Bha ’n duin agaibh fhéin, Major Traill, ga choinneachadh.”
“Robh gu dearbh,” arsa Lachlainn, “Cha chualas dé bh’ eatorra?”
Rinn Somhairle snodha gàire. “Chuala laochain, facal air an fhacal.”
“Ciamar, air thalamh bhuan?”
Rinn Somhairle snodha gàire. “Is aithne dhut Padraig Beag, cha chreid mi? Fear beag dubh is cas mhaid’ air; tha e ’g obair san tigh-òsd. Co-dhiù, tha Pàdraig a’ deanamh éisdeachd gu leòr, tha e coltach,
Cha duirt duin’ againn diog. Thog Somhairle suas an lainntear is sheall e air aodann Lachlainn. “Seadh, seadh,” dh’ amhairc e.
“Chan e ’m bàillidh an aon fhear a fhuair a leòn, tha mi faicinn.”
O latha na sabaid mhóir, bha mi air a bhith tric gu leòr an cuideachd Lachlainn ach leis an dorchadas, cha d’ fhuair mi fhathast cothrom chun a seo, air an aodann aige fhaicinn dòigheil. Bha lot air an duine bha oillteil. Shaoileadh tu gur e spuir mhór na h-uilebheist a rinn an sracadh eagalach ud ’na bhus is nach leighiseadh an fheòil am feasd. Bha an lot gun ghròbadh ri chéile dòigheil fhathast is bha sileadh a’ tighinn ás.
Leag Somhairle an lainntear caran cabhagach is dh’ aithnich sinn gu robh e diombach dhe fhéin ar n-aire tharraing chun an fhir eile.
“Dé an còrr a chuala Pàdraig?” arsa Lachlainn. “Chuala,” arsa Somhairle, “gun robhar a dol a ghairm naMarines.’
“Cha tig an latha!” dh’ eubh Lachlainn, gu cabhagach is uallach air gun gabhamaide dragh do ’n naidheachd seo. “Cha leigeadh Riaghaltas na dùthcha leotha a leithid de rud a dhèanamh!”
“Gu dé tha thu radh?” dh’ eubh am fear mór. “Nach tusa tha faoin, a Lachlainn. Càit’ an d’ fhuair thu bharail sin air Riaghaltas Lunnainn? Tha an càirdean fhéin aig an luchd riaghlaidh, a laochain, is chan eil mise na thusa, Lachlainn, san àireamh. Mur eil fhios agad fhéin dé tha muinntir Lunnainn a’ smaoineachadh dhiot is de do sheòrsa, innsidh mise dhut—nach eil unnaibh ach dearg eucoirich, cho borb ’s cho fad air ais ri na cinnich dhubha. A dhuine bhochd, chan iarradh iad an còrr ach naMarinesa chur a thrusadh do ’n eilean agus ar sguabadh bhar na croitean.” “O cha teid ar sguabadh cho furasda ri dròbh chaorach idirMarinesann no ás,” arsa Lachlainn. “Agus ’s fheàrr dhuinne nis na cnuic a thoirt oirnn.”
“Chan e nochd an oidhche, Lachlainn,” arsa Somhairle, “Ciamar a tha thu ’n dùil a gheibh sibh a-mach á Portrìgh a-nochd agus a h-uile polasman a ghabhas cruinneachadh a’ feitheamh cothrom leum oirbh?”
“Mura dean sinn a nis e, cha dean sinn am feasd e; chan fhada tuilleadh gus am bi solus an latha ann.”
“Latha no oidhche, cha bhi e furasda,” fhreagair Somhairle is e a’ breith air mhuilchionn air m’ athair. “Có is fhasa aithneachadh na fear is làmh ga dhìth? Ma chuireas sibh sròn a-mach á seo, theid ur glacadh.”
Chaidh Lachlainn Bàn fo smaointean ach bha fios againn uile gun robh ’n fhìrinn aig Somhairle is nach robh rian air fiachainn a-mach is am baile làn dhaoine gar siubhal. Cha duirt a h-aon againn diog. “Innsidh mise dhuibh mar a gheibh sinn fear na leth laimh á Portrìgh!” dh’ eubh Somhairle agus a dhà shùil a’ lasadh ’na cheann.
“Ciamar sin?” Dh’eubh càch a’ cheist còmhladh. Cha robh cabhag sam bith air Somhairle. Is e bha moiteil ás fhéin, is sinn uile a’ feitheamh ri fhacal. Mu dheireadh thuirt e, “Cuiridh sinn ann am bocsa an t-seann ghìobair e! Tha cairt a’ falbh, a chiad rud sa’ mhadainn leis, taobh a’ bhail agaibh fhéin.” Bhuail e sgailc air a’ bhocsa air an robh mise ’nam shuidhe a’ leigeil m’ analach. Cha b’ e “bocsa,” mar a bh’ aig Somhairle air, a bha fodham-sa idir, ach smear na ciste-laighe!
Tràth an larna-mhàireach bha cairt is each aig taobh tigh Shomhairle. Bha a’ mhadainn ceòthach, tais le uisge mìn a’ tighinn ás na speuran
Gu dearbh b’ e sgioba annasach a lean a’ chiste ud a-mach á Portrìgh Bha sinn ann sianar uile gu léir. A bharrachd oirnn fhìn, bha ann an gille aig Somhairle agus mac peathar do’n ghìobair a dh’ eug. Gu dearbh cha do chòrd coltas an fhir seo rium fhìn—duine sàmhach, gruamach. Cha robh mise air móran earbsa chur anns an dearbh shiad, ach tha e coltach gun do mhùidh Somhairle gu h-uabhasach air mura biodh e stòlda air an turas agus b’ fhurasd’ aithneachadh gun do chuir an saor eagal a mhionaich air. Ri m’ thaobh bha Lachlainn Bàn agus a cheann crom. Bha còta mór air a fhuair e ’n iasad o Shomhairle; cha b’ ann airson a chumail blàth, ach airson an lot a bh’ air a bhus a chumail am falach o dhaoine.
Dhìrich sinn ás a’ bhaile agus a-mach an rathad àrd a tha mu choinneamh a’ chidhe, gun tachairt ri duine beò. Chùm sinn air adhart mar sin is ceum san uair againn ás déidh na cartach gus an do nochd sinn a-mach ris a’ mhonadh. Bha an rathad na bu chaoile nis is na fiar-lochain is na puill-mhòna air gach taobh dhuinn. Bha corra mhìle de ’n dearbh rathad romhainn mus ruigeamaid am baile againn fhìn fada ’n iar-thuath oirnn agus is iomadh dìreadh cas, cunnartach agus leathad corrach a bha san astar sin. Aig sealbh a bha fios an ruigeamaid leth an astair mus d’ readh ar glacadh. Ma b’ fhìor Somhairle, bha h-uile rathad á Portrìgh agus a chòmhlan pholasman air, ga gheàrrd.
Ach nuair a fhuair sinn mìle no dhà a-mach air a’ mhòintich gun tachairt ri duine, dh’ fhàs mi fhìn beagan na b’ fhoiseil ’nam inntinn. Feumaidh gu robh na polasmain air dùil a thoirt thairis air neo chunnacas a’ gheòla air a bial fòipe sa’ chaolas agus bhiodh iad a’ creidsinn a nis gun deach sinn uile dhìth feadh na h-oidhche. Cha
Bha sinn a’ dìreadh suas leathad cas agus gun sinn ach mu shlat no dhà o’n mhullach, nuair a mhothaich mi fiamh gealtach a’ tighinn air aodann fear na cartach. Thug e sùil sgianach air ais oirnn is bha tuar a’ bhàis air aodann. Ceum no dhà eile agus chunnaic sinn fhìn dé dh’ aobhraich an t-eagal dha. Air cnoc àrd os cionn, deas air an rathad, bha iad ’nan seasamh agus cha bu ghann iad. Chan fhaca mi riamh cruinn, còmhladh uimhir de pholasmain ismilitiamen . ’Nam measg bha duine meanbh, caol is còta clò air. Bha ad chruaidh dhubh air a cheann agus, ’na làimh, steabhag chaol ghrinn. Cho luath’s a nochd sinn am fianuis air mullach a’ bhruthaich, steòrl e am bata caol an taobh a bha sinn is thanaig fear de na polasmain a-nuas an rathad ’na ruith. Bha e ’g eubhach ruinn stad is rinn fear na cartach sin gun dàil sam bith. Sheas sinn mar sin, am meadhon an rathaid is sguir gliog is gleadhraich na cartach nar cluais. Bha fallas fuar a’ tighinn tromham is bha buille aig mo chridhe ri m’ asnaichean.
“Bheil thu faicinn an fhir chaoil air am bheil an còta clò?” dh’fhoighneachd Lachlainn air a shocair. Ghnog mi mo cheann. “Sin agad Ivory, mathà, ’ille.”
Cha robh e ach mu dhà fhichead slat air falbh agus thug mi sùil mhath air. A dhuine bhochd, an e seo e! Có a shaoileadh, ga fhaicinn mar seo le chòta grinn cló air, a chanadh gun deanadh e uimhir riaslaidh air daoine bochda an Eilein Sgitheanaich? An e ’n duine meanbh seo a rinn am miastadh mór sa’ Bhràighe, a dh’ fhoghainn do Mhac a Phearsain ann an Gleann-dail agus a bha, gun sgur, a’ sgiùrsadh nan croitearan? Cha b’ urrainn dhomh gun chuimhneachadh air mo mhàthair is a liuthad latha chuir i ’n t-eagal orm nuair bha mi beag, a’ mùidheadh gun tigeadh Ivory ugam nam bithinn ris a mhì-mhodh. Cha bu mhì an t-aon fhear aig an robh Ivory uaireiginn mar bhòchdan, rachainn an urras, is bhiodh an dearbh fhear ’na chùis eagail do dh’fheadhainn bheaga ’s do dh’ fheadhainn mhóra iomadh latha fhathast, mura biodh barrachd sgoinn ann am muinntir an eilein.
Ach b’ e glé bheag sgoinn a bha ’nam chorp fhìn a nis, is mi coimhead a’ pholasmain a’ dèanamh oirnn. Bha mo chasan a’ call an lùis leis an eagal. Nuair a rànaig e sinn, thug mi ’n aire gun robh e ’g aithneachadh fear na cartach.
“Dé a th’ agad an seo, a Chalum?” dh’ fhoighneachd e. Thionndaidh am bodach agus choimhead e oirnn. Bha mi cinnteach gu robh
Ghnog am polasman a cheann agus gun amharus sam bith ’na shùil a nis. Ach thug e cuairt timcheall na cartach fiach an robh dad eile innte a thuilleadh air a’ chiste laighe. Bha e fortanach dhuinn gu robh mac Shomhairle sa’ chuideachd. Nuair a sheall am polasman air ’s a dh’ aithnich e e, cha do rinn e beachdachadh sam bith air a’ chòrr againn. “Siuthad, mathà, Chalum,” (ars am polasman) “cùm ort.” Thug Calum sràchd do ’n each agus thòisich a’ choiseachd ás ùr is bha gliog air a’ chairt a-measg nan cnoc uair eile. ’S beag a bha dhùil aig duin’ againn gun toireamaid ceum eile do ’n àird an iar thuath nuair a chaidh ar stad. B’ e mìorbhuile nam mìorbhuilean nach do dh’aithnich fear de na bh’ air a’ chnoc Lachlainn Bàn. Feumaidh gum b’ e ’n còta mór, slaodach a bh’ air a chuir bhar an amharuis iad. Ach dé nis nan aithnicheadh cuideiginn a’ choiseachd aige? Fad na h-ùine—agus is ann fada gu dearbh a dh’ fhairich sinn i—a bha sinn a’ tarraing á fianuis Ivory ’s a dhaoine, bha sinn a’ feitheamh na mionaid a chluinneamaid eubh air ar cùlaibh gar stad a rithist. Ach cha danaig facal o dhuine de na bh’ air a’ chnoc. Ged nach danaig, tha mise ’g innse gu robh am fallas a’ sruthadh asam gus an do rànaig sinn an leathad os cionn Rigg.
Stad sinn ri fasgadh cnuic agus leig sinn m’ athair ás a’ chistidh. Bha h-uile duine air a dheagh dhòigh agus bha bruidhinn gu leòr a’ dol a nis. Bha m’ athair air a dhòigh glan, agus e a’ deanamh spòrs air a’ ghnothach ’s a’ moladh comhartachd na ciste. Bha truas aige, bha e radha, ri na creutairean bochda aig an robh casan goirte a’ coiseachd á Portrìgh fhad’s a bha esan a’ faighinn smear an t-snuachdain sa’ bhocsa mhór, gun uallach fo ’n ghréin air.
Dhealaich sinn an sin fhéin ri mac Shomhairle ’s ris an fhear eile is rinn sinn air a’ mhonadh. Bha ar n-aghaidh air Garros, baile beag iomallach thall air cùl nan cnoc. Gheibheamaid aoidheachd an sin, bha Lachlainn a’ radha, o Dhòmhnall Og, fear a bha dlùth-chàirdeach dha fhéin. Agus fhuair sinn sin. Is math an còcaire an t-acras, mar a thuirt am fear eile, agus gu dearbh cha d’ rinneadh tarchuis air biadh nuair a rànaig sinn tigh Dhòmhnaill am feasgar ud. Bha brot is
Cha robh mi, shaoil mi, ach gann air tuiteam san trom shuain seo na dh’ fhairich mi draghadh air mo ghualainn. Dh’ fhiach mi ri èaladh air falbh uaidhe agus fois fhaighinn ás ùr sa’ chadal bheannaichte a bha tàladh mo spioraid, ach cha robh dol ás ann. Ghreimicheadh orm na bu tinne agus chuala mi guth m’ athar ag eubhach gu cabhagach rium.
“Dùisg ille, dùisg! Eirich sa’ mhionaid! Tha na polasmain a’ tighinn!”
Chunna mi gun robh càch air an cois mu thràth agus iad gam fheitheamh. Bha Dòmhnall Og ’na sheasamh an dorus an t-sabhail, is lainntear ’na dhòrn, e fhéin agus gille òg mu m’ aois fhìn á Màileagar. B’ esan a thanaig ’na ruith tarsaing na mòintich a thoirt rabhaidh dhuinn, gun robh na polasmain ann am Màileagar agus iad gar lorg anns gach tigh. Leum mi mach ás déidh chàich. Bha gealach mhór, bhriagha ìosal air gualainn Beinn Eadarra agus fìod fhuar reothaidh sa’ ghaoith. Thanaig crith fhuachd orm nach robh idir tlachdmhor an déidh blàths na connlaich.
Mar bu chleachd, b’ e Lachlainn Bàn a thog air suas ri na cnuic agus sinne ’nar deann ás a dhéidh. Gu dearbh bha sraon air an duine agus cha b’ fhada gu robh am fallas gar dalladh ga leantainn. Nuair a fhuair e suas gu math, chùm Lachlainn a-null tuath, a’ dèanamh air na creagan biorach, uaigneach as àirde a tha ’n Tròdairnis. Cha do shocraich a chas gus an robh sinn shuas aig an Dùin Dhuibh. Bha aon rud cinnteach, cha tigeadh polasmain oirnn gun fhios duinn anns a’ bhad àrd iomallach seo am feasda. Shìos fodhainn, chitheamaid soluis a’ gluasad a-null ’s a-nall tuath air Màileagar. B’ ann ’na uair a thug sinn na mullaich oirnn. Thall mu ’n bhaile againn fhìn
“Tha na polasmain a’ deanamh an dìchill fhathast,” ars Iain Beag.
“Siùthadadh iad,” ars Eachann, “ach bidh greis mum beir iad oirnne.”
“O, cha bheir iad oirnn a-nochd no ’n ath-oidhch,” arsa m’ athair, “ach nach eil sinn a nis fo ’n choill, fhearaibh.”
“Cha sinn a’ chiad fheadhainn,” arsa Lachlainn, “ ’S ioma deagh Ghaidheal a bha fo ’n choill roimhe seo—Mac Ghriogair Ruadhshruth, air fear dhiubh. Eil cuimhn’ agad air an òran a rinneadh mu dheidhinn?”
Thug mi sùil air Lachlainn agus e a’ coimhead air a’ gharbhlaich mun cuairt duinn, lom, corrach fo shoillse na gealaich. Thug mi ’n aire gu robh snodha beag gàire air aodann agus uamhar ’na ghiùlain.
“Seadh, fhearaibh,” ars esan, le moit a’ tighinn ’na ghuth. “Bithidh sinne mar a bha Mac Ghriogair. Bithidh ar leabaidh measg nan creag.”
| title | Teine Ceann Fòid (4) |
| internal date | 1963.0 |
| display date | 1963 |
| publication date | 1963 |
| level | |
| reference template | Pòl MacAonghais in Gairm 44 %p |
| parent text | Gairm 44 |