TEINE CEANN FOID
EARRANN V
Cnocaireachd
IS fhada bhios cuimhn’ agam air na làithean a lean, ach chan ann a thaobh gu robh sinn ann an cunnart no cruaidh-chàs sam bith a tha sin. Gun teagamh, bha na polasmain air an rathad is feadh nam bailtean gun sgur, ach cha mhór dragh a chuir sin oirnne. Chitheamaid a h-uile gluasad a bha iad a’ dèanamh mu na bailtean agus fios againn nach faiceadh iad sinne, ’s nach tigeadh an latha gheibheadh iad sinn an seo na mullaichean.
Rinn sinn ar dachaidh air lianaig bhriagha, ghuirm a bha falaichte measg nan creag. Cha robh dòigh air faighinn ugainn ach troimh chachaileith chaoil eadar na stallaichean agus mur biodh duine gu math eòlach, bhiodh e seachdainean ga siubhal mus faigheadh e lorg oirre. Cha robh cion bidhe oirnn na bu mhò. Bha an geàrr ’s an coineanach gu math pailt air na cnuic mun cuairt agus, air oidhcheannan dorcha, rachadh cuideigin againn sìos gu tighean àraidh a dh’ iarraidh bidhe, no dad sam bith eile bha dhìth oirnn. Agus bha an t-sìde air leth fàbharach. Ma bha cion gréine oirnn fad an t-Samhraidh seo chaidh, mar sinn ar dìol dhith a nis. Latha an déidh latha, cha robh tuileas air an speur o ’n chiad bhriseadh san ear gu dol fodha gréine. Cha robh uallach oirnne ach am blàths a mhealtainn agus a bhith ri cosnadh sam bith a riaraicheamaid. Gu tric bhitheamaid ri putadh cloiche neo cleasan mar sin air neo ag iomain le seann stoban chabair a chruinnich sinn air na cnocan ìosal air an oidhche. Chan fhaca mi m’ athair riamh a’ coimhead cho saor no cho sona ’s a bha e na làithean iongantach, annasach ud. Agus b’ e na h-oidhcheannan a b’ fheàrr buileach. Bha teine beag againn air a chumail beò le còinnich ’s le badan fraoich ri fasgadh na creige is nuair a shuidheamaid cruinn, còmhladh mu ’n ghrìosaich, thòisicheadh na sgeulachdan. ’S beag an t-iongnadh moladh a bhith aig daoine air an àirigh. Anns a’ bhad seo de ’n eilean co-dhiù, cha robh daoine an diugh a’ dol gu àirighean—cha robh cead aca crodh a chur air a’ chul-chinn mar bu dual ’s mar bu chleachdadh dhaibh. Agus b’ e sin an call. Chunna mise, sna seachdainean ud, gu robh dàimh is càirdeas air leth eadar daoine bhitheas
Bha mi shìos air a’ chnoc os cionn a’ bhothain aige is mi a’ cur ribe-choineanach, gun fhios gun amharus gu robh duine beò ann ach mi fhìn. Thanaig e ugam o m’ chùlaibh is chuir e clisgeadh math orm ged nach do leig mi dad orm ris-san. “Is math dhut, a bhalaich,” ars esan, “nach e polasman a bh’ air do chùlaibh, air neo bha thu air a bhith sàs aige, laochain.”
“Ud, na polasmain,” arsa mise, “Tha trì latha o nach fhacas sgial orra sa’ bhad seo.”
“Bidh thu gam faicinn fhathast, a laochain, is chan fhad’ uige,” fhreagair e.
“Ciamar seo?”
“An cual’ thu idir an naidheachd?” dh’ fhoighneachd e.
“Dé an naidheachd?”
“Mu naMarines.”
Seo mar a bha Dòmhnall riamh. Dh’ fheumteadh a h-uile facal a dhraghadh ás; cha robh dòigh eile air naidheachd fhaighinn bhuaithe.
“Dé mu dheidhinn naMarines?”
“Rànaig iad Portrìgh an dé,” ars esan. “Ud! ’S fhada chuala sinn an sgeul sin. Chuala sinn cuideachd gun deach iad air tìr an Dùn-bheagain. Bha sgeul eile radha gun deach iad air tìr ann a Bhatarnais. Tha iad am Portrìgh a nis, a bheil? Chan eil dad anns na naidheachdan sin ach ròlaisdean—briagan a’ bhàillidh. Ma theid aige-san air eagal a chur air daoine, tha e coma dé chanas e.”
“Creid thusa sin ma thogras tu fhéin,” fhreagair Dòmhnall, “ach tha ’n naidheachd cheart aig Seumas Crùbach agus ’sann aig Mata Gallda a fhuair e i. Thanaig Mata á Portrìgh feasgar na Sàbaid. Chunnaic e le dhà shùil am bàta mór ’sa bhàgh ’s i loma-làn shaighdearan.” Nis, ’se bha seo ach rud eile. Bha earbsa mhór aig daoine ann am Mata, ceannaiche-màileid a bhitheadh air an eilean gu math tric ’s a bha eòlach air gach duine. Cha chualas riamh e bhith falbh air thuairmse. Chùm Dòmhnall air, aon uair ’s gun d’ fhuair e tòiseachadh, “Chunnaic Mata eadhon an t-ainm aice—an “Assistance” a bh’
“Gu sealladh orm,” arsa mise, “Abair càbhlach-cogaidh.”
Cha robh móran tuairmse agam dé bha mi radha leis an iongnadh a bh’ orm ach shaoil Dòmhnall gu robh mi tarraing ás ’s gu dearbh cha robh e air a dhòigh.
“Tha ’n dearbh chàbhlach a’ dèanamh air Uige an ceartuair, mur eil iad ann mu thràth, laochain, is chì thu ’n uairsin,” dh’ eubh e.
“Ma ’s fìor seo, carson nach do lorg thu Lachlainn Bàn a thoirt rabhaidh dha?” dh’ fhoighneachd mi. “Tha fios agad glé mhath nach éisdeadh e. Chan éisdeadh e aon fhacal rium.”
’Se ’n fhìrinn a bha seo co-dhiù aig Dòmhnall. Cha robh móran aig Lachlainn riamh mu dheidhinn ’s cha chuireadh e móran earbsa ’na fhacal, rachainn an urras.
Bha an fhearg gu dona a nis air Dòmhnall. “Mura creid thu mise, tog a-null thar nan cnoc an dràsda fhéin is faic dé tha dol. ’S dòcha gun creid Lachlainn Bàn an uairsin thu.” Le sin, thionndaidh e, gun facal dealachaidh, air ais sìos chun a’ bhothain.
Cha robh fiosam dé chreidinn na dé dhèanainn. Mas e ’n fhìrinn a bh’ aige, b’ fheàrr dhomh tilleadh ’s an naidheachd a thoirt gu càch gun dàil. Ach bha fìor eagal orm nach creideadh Lachlainn guth dheth oir cha b’ e seo a’ chiad sgeul a chualas mu naMarinesa bhith tighinn air tìr. Mar sin, thug mi na sìnteagan a-null an iar cho luath ’s a bh’ agam. Bha mi an deagh ìre ’s cha tug mi fada air an astar. Cha b’ fhada gus an robh mi deas air abhainn Rà ’s Loch Snìosord a’ tighinn am fianuis orm. Ann an tiotan eile bha mi air iomall a’ mhullaich mhóir os cionn Uige. Leig mi m’ anail a-measg na rainich ’s mi glé thaingeil nach do leum mi gu Lachlainn leis an naidheachd cho luath ’s a chuala mi i. Bha bàgh Uige cho sàmhach ’s cho réidh ’s a chunnacas riamh e. Sheall mi a-null air na h-eileanan Asgriob ’nan sreath a-muigh san locha ’s air Rubha Bhatarnais fada thall an iar. Cha robh sgial air bàta no air saighdearan. Shìos anns an acarsaid bha ceithir bàtaichean iasgaich an taobh seo de ’n chidhe. Bha té dhiubh glé choltach ris anSea - Flower, ach bha Màrtainn Caogach ’s anSea - Flowerfhathast thall an Geàrrloch, riamh o ’n oidhche theich e oirnn, a réir mar a chuala sinn.
Laigh mo shùil an sin air dithis bhoireannach ’s cnapach gille shìos air an rathad. Bha cléibh air an druim ’s cudtrom math annta, a réir
B’ e an dul-fhìrinn a bh’ aig Dòmhnall a dh’ aindeoin gnothaich! Dh’ fheumainn-sa nis a bhith sgiobalta ’s leum air ais gu Lachlainn leis an naidheachd. Ach bha an ùpraid shìos fodham air leth annasach. Nach ann air bàgh séimh Uige thanaig an latha!
Bha m’ aire cho dian air a’ bhàgh ’s air na saighdearan ’s nach cuala mi air mo chùlaibh e. Mun d’fhuair mi cothrom tionndaidh, chaidh mo shròn a dhinneadh do ’n rainich agus bha glùin air cnàmh mo dhroma, gam fhàsgadh ris a’ chnoc. “Tha thu agam mu dheireadh!” dh’ eubh am fear a bh’ ann ’s cha bu doirbh guth Scobie aithneachadh. “ ’S tusa an gille bragail a tha math air sadail buachair. Theid mise an urras dhutsa, a ghiobail, nach dean thu rithist e!”
Nighean an Uachdarain
“Scobie!”
Chuala mi an eubh air mo chùlaibh is dh’ aithnich mi an guth sa’ mhionaid. Gu dearbh b’ ann ’na uair a dh’ eubh i; bha crògan Scobie gu math teann air mo sgòrnan. Chan eil fhiosam fhathast dé bha far-near dha—mo dhochann no mo mharbhadh. Co-dhiù bha mis’ an sud is m’ aodann fodha measg an fheòir ’s an rainich gun chothrom éirigh, gun chothrom anail a tharraing is esan ’na shuidhe gobhlach air mo dhruim, a’ sìor fhàsgadh na h-ugann agam.
Leig e ás mo sgòrnan gu h-ealamh; ach cha do leig e cothrom éirigh dhomh idir, is shuidh e far an robh e air mo mhuin.
“Scobie!” Bha an fhearg, ’s gu leòr dhith, sa’ ghuth aice nis is dh’ éirich am fear eile ’na sheasamh gu grad; ach chùm e gréim-bàis orm is dhragh e null mi an taobh a bha i. Bha i taobh thall a’ ghàrraidh dhuinn air each briagha donn; beathach cho eireachdail ’s a chunna mi riamh le gamuigh is earball bàn air. Chunna mi gun robh ruthadh ’na gruaidh is lasadh ’na sùil. Nuair a rànaig sinn a-null thanaig e ás an dìollaid is thug i sùil gu math coimheach air an t-seirbheiseach.
“Leig ás e, Scobie,” ars ise is a guth geur, gruamach.
“Ma ghabhas sibh mo leisgeul Miss Fiona,” ars am fear eile, is gun e ’g aithneachadh a’ chaoich a bh’ oirre, “ghlac mi a’ liùgadh e is chan eil mi dol ga leigeil ás air chor sam bith. Bithidh am màidsear airson a cheistneachadh is na polasmain cuideachd, cha rachainn an urras.”
“Leig ás e,” ars ise rithist agus, nuair a chunnaic i nach robh e dol a ghabhail comhairle, dh’ eubh i, “Dean mar a chaidh iarraidh Scobie, air neo cluinnidh an Sineilear e nuair a thig e ’m màireach.”
Leig e ás a ghréim ach chùm e air gearain, “Dh’ iarr am Màidsear ormsa sùil mhath a chumail air fàire is nam faicinn duine de sheòrsa a cheàird seo, mi dheanamh gréim air. Chan eil fhiosam idir dé chanas e nuair a chluinneas e mu dheidhinn seo.”
“Ni sud an gnothach dhut, Scobie. Thalla sìos dhachaidh.”
Theab e spreathadh leis a’ chaoch is thanaig coltas rag, ceacharra air an aodann aige.
“Thuirt am Màidsear riumsa nach robh chridh’ agam ur leigeil a-mach nur n-ònrachd is gu dearbh cha bhiodh e iomchaidh dhomh ur fàgail an cuideachd an fhir seo.” Le sin thug e sùil uabhasach orm agus is ann a bha làn dhùileam gun robh e dol a leum orm leis an fheirg. Ach cha robh Miss Fiona fada a’ toirt a’ bhrag ás. Sheall
Bha mi a’ claparan an eich agus a’ slìopadh a shròine air mo shocair, ’s gun fhiosam dé chanainn ri Miss Fiona.
“Dé bha thu deanamh a-bhos an taobh-sa?” dh’ fhoighneachd i gu h-aithghearr.
Choimhead mi sìos air a’ bhàgh ’s air an dol-air-adhart ’s an ùpraid a bha shìos fodhainn gun a freagairt.
“Dé bha thu dèanamh?” dh’ fhoighneachd i rithist.
“Bha mi coimhead,” arsa mise.
“Chan eil fhiosam nach robh Scobie ceart ’na bharail” ars ise is i coimhead orm gu dùrachdach.
“Bheil thu airson mo thoirt air bialaibh a’ bhàillidh?” dh’ fhoighneachd mi. “Bheireadh e fear a b’ fheàrr na Scobie mo dhraghadh sìos am bruthach.”
“An toireadh, a nis? Cha robh e a’ deanamh cho dona idir nuair a nochd mise.”
“O seadh, is nach e dh’ fhaodadh—a’ leum air duine o chùlaibh. Nuair fhuair mise éirigh, gu tà, dh’ fhaodainn a bhith air teicheadh air furasda gu leòr, nan robh e ’nam bheachd. Cha b’ e chiad uair”.
“Nach b’ e nis?”
“Cha b’ e. An oidhch’ ud a chaidh iarraidh air mo chur . . . . ”. Stad mi agus gun mi deònach a bhi ’g innsearachd.
“Seadh. Dé mu dheidhinn na h-oidhche sin?” dh’ fhoighneachd i is b’ fheudar an gnothach innse dhi an sin fhéin. Chunna mi nach do chòrd e rithe.
“Carson nach do dh’ innis’ thu seo do ’n bhàillidh?” ars ise.
“Bheil thu smaoineachadh gun creideadh am fear sin mi?”
“Mura creideadh, chreideadh an Sineilear thu agus bha còir aige fios fhaighinn air a seo, nach saoil thu?”
Cha do fhreagair mi; cha robh dad agam ri radha ri seo agus sheall sinn le chéile sìos air a’ bhàgh. Bha sreath mhór de bhàtaichean beaga, is iad fodha gu’m beòil le saighdearan, a’ dèanamh air an lamraig. Agus bha tuilleadh shaighdearan fhathast a’ feitheamh an aisig air bòrd anAssistance.
“Cha ruig thu leas a bhith deanamh cunntais orra,” ars ise. “Innsidh mise dhut na th’ ann—trì cheudMarinesis Còirnealar Munro
’nan ceann, agus tha dùil am màireach ri bàta eile agus uimhir eile oirre.”
“Gu sealladh am Freasdal oirnn,” dh’ eubh mi, “shaoileadh tu gur e cogadh a th’ againn.”
“Nach e sin a th’ ann?”
Sheall mi oirre le iongnadh is chunnaic mi gun robh an caoch oirre.
“Daoine mùidheadh mort!” dh’ eubh i, “Am bàillidh air a leth mharbhadh! Agus a nis reubalaich air feadh nan cnoc is uidheam aca rinn an gobha dhaibh. Dé tha sin, mur e cogadh?”
“Dé seòrsa uidheam?” dh’ fhoighneachd mi.
“ ’S math tha fhios agad gu dé an uidheam—uidheam cogaidh! Dé tha thu smaoineachadh a thug naMarinesdo ’n àite ach na tha an gobha air a dheanamh de ’n uidheam sin? Dé tha dol a thachairt mura cuirear stad air an obair bhorb sin?”
Cha robh fiosam dé theirinn is bha fraochan ’nam ghuth leis an fheirg ’s leis an tàmailt nuair a fhreagair mi.
“Bheil thu fhéin a’ creidsinn nam briagan sin? Bheil thu creidsinn gu bheil Lachlainn Bàn is m’ athair ’s an còrr againn cho fìor luideach ’s gun deanamaid ullachadh gus a h-uile polasman is bàillidh a tha ’san àite a mhort? An ainm Nì math! Ma rinn Colla Mór corra bhrod a bheireadh bradan á linnidh, cha do rinn e riamh ’na bheatha sleagh-chogaidh is cha tig an latha a nì—is ann gu math faoin a tha ’n duine chreideas a chaochladh.”
“Is cha deach, mar sin,” ars ise, “ionnsaigh riamh a dheanamh air a’ bhàillidh. An e sin a bheireadh tu chreidsinn orm?”
Ghnog mi mo cheann. “ ’Se ’n dul fhìrinn tha sin, mas e an fhìrinn tha dhìth ort.”
Bha i cho fiadhaich a nis ’s gun robh làn dhùileam gum faighinn pais mu ’n pheirceal bhuaipe. Ach chùm i smachd oirre fhéin is ann an guth caol, cruaidh, thuirt i.
“Chunna mis’ e, le m’ dhà shùil fhìn, cuimhnich. Bha fhuil ga
Cha robh neart aige air fhàgail na sheasadh.”
“Chunna mise e mus deach làrach air,” thuirt mi, ’s mi coma co-dhiù nis dé shaoileadh i, “agus chunnaic mi dé rinn e air an fhear a dhochainn e. Thug e sràchd mu ’n bhus dha leis a’ chuip is dh’ fhosgail e aodann chun a’ chnàimh. Agus am bheil fhios agad carson? Airson nach toireadh am fear eile dheth a bhonaid dha, fear air an robh lomadh a’ phrìosain. Tha thusa ’g innse dhòmhsa gun robh fuil air a’ bhàillidh, am bheil? Ma bhà, ’s fhad o thug an t-uisge blàth sin dheth, theid mi ’n urras. Ach cha tig an latha bheir uisge blàth no eile an làrach á aodann Lachlainn. Tha lot airsan a bhios air ri mhaireann agus chan ann ro bhriagha tha e.” Sheall i orm ùine mhór an clàr an aodainn is a dà shùil gu geur orm.
“An e an fhìrinn tha seo?” ars ise.
“Cho cinnteach ’s a tha mi beò,” fhreagair mi “agus tha e cho math an còrr innse dhut on a tha thu seo. Bha fios agam fad na h-ùine có sgrìobh an litir a mhùidh air d’ athair.”
“Agus carson nach do dh’ inns thu?” dh’ eubh i rium gu diombach.
“Ud, cha robh san litir ach obair amadain; seann duine truagh nach eil dòigheil ’na cheann no ’na cholainn. ’Se th’ anns an duine ach culaidh-thruais agus carson a rachainn a bhrath diol-déirce mar sin, is gun e buileach glic?” Cha duirt i guth ris a sin.
Sheall sinn sìos fodhainn, oir chuala sinn oifigich ag eubhach òrdain do na saighdearan agus, aig a’ cheart àm sin, chunna sinn iad air an rathad mhór—sreath mhór, fhada dhiùbh agus iad a’ dèanamh a-null air an tigh-òsd. Shuas an sud far an robh sinn, chluinneamaid brag am brògan air an rathad is chitheamaid na putain ’s na criosan ’s gach eile a bh’ air an còtaichean dearga.
“Gu dé air thalamh a ni thu nis?” ars ise, ’s i breith air ghàirdean orm.
Gu dé, gu dearbh, shaoil mi, ’s mi sealltainn sìos air an t-sreath gun àireamh fodhainn air an rathad. Nach eIvorya bha deanamh cinnteach anns a’ ghnothach! Bha de shaighdearan an seo na sgiùrsadh an t-eilean Sgitheanach air fad, gun luaidh air dha no trì chroitearan. Bha aon rud bu chòir dhomh a dhèanamh, agus b’ e sin sgoinn a chur orm a-mach ás a seo. Cho math ’s gun robh e a’ còrdadh rium a bhith cumail bruidhne ri nighean an uachdarain, cha mhór feum a dheanadh e dhomh fhìn no do chàch a nis.
“Gu dé idir a nì thu?” ars ise a rithist is gu dearbh bha uallach oirre.
“Nach fhoighneachd thu sin de na seòid sin shìos,” fhreagair mi agus m’ inntinn trang le smaointean annasach. Bha mi smaoineachadh air mo shìnnsrean, a dh’ obraich ’s a dh’ àitich an talamh o ’n òige gus deach am pasgadh anns a’ chadal bhuan agus thuig mi nach robh math dhomh géilleadh do mharines no eile am feasd. Bha am fonn fo ’m chasan a’ toirt spionnadh iongantach dhomh is bha fhiosam fìor mhath, air sgàth nan sìnnsrean sin a shaothraich air an fhearann, gu robh mo chòir-sa air na bu treise na còir uachdarain sam bith, ged a bhiodh na mìltean shaighdearan air a chùlaibh.
Thionndaidh mi ris an nighinn.
“Ma thanaig naMarinesa thoirt bhuainn an fhearainn,” arsa mise, “feumaidh iad feadhainn againn a thiodhlacadh ann an toiseach mus faigh iad e.”
Cha do fhreagair i fhathast mi is thug mise na buinn ás an uairsin is ceud cabhag orm air ais gu càch. Thug mi sùil air ais oirre nuair a rànaig mi mullach a’ chiad chnuic. Bha i fhathast ’na seasamh gun ghluasad ’s i coimhead sìos air a’ bhàgh agus an t-each donn ’na sheasamh gu foighidneach ri taobh.
(r’a leantainn)
| title | Teine Ceann Fòid (5) |
| internal date | 1963.0 |
| display date | 1963 |
| publication date | 1963 |
| level | |
| reference template | Pòl MacAonghais in Gairm 45 %p |
| parent text | Gairm 45 |