SGOIL CHUIMREACH
Le IAIN A. MAC A’ PHEARSAIN
THA mi toilichte gun tug am beagan a sgrìobh mi ann an Gairm Aireamh 42 mu ’n Oigridh agus a’ Ghàidhlig feac á cuideigin. Chan e mhàin gun deach a thogail le Dòmhnall Iain Mac Leòid agus le L.M. D. ann an Gairm an Fhoghair, agus sin gu pongail cuideachd, ach thugadh truiseadh air anns A’ Ghaidheal. An déidh a’ chlodaidh a thugadh orm ann a shin cha mhór gu leig an nàire leam mo ghuth a thogail a rithis air eagal ’s gun gabh na h-urracha móra diomb.
Is e ’choire bu mhutha fhuaras dha na sgrìobh mi mu ’n òigridh agus a’ Ghàidhlig gu robh mi ’cur cheistean gu leòr, gun fuasgladh sam bith a thoirt orra. Chan eil mi dol ás àicheadh nach eil an aithlis sin ceart. Chan eil e furasda fuasgladh a dheanamh air a liuthad ceist a tha ’g éirigh mu chor na Gàidhlige. Ach mura teid na ceistean a chur cha bhi dùil ri teanacsa idir. Chan e beagan dhuilleagan a dh’ fhóghnadh airson am freagairt uile ach leabhar tomadach.
Thug fear-deasachaidh A’ Ghaidheil iomradh air a’ Ghàidhlig anns na sgoiltean agus cho doirbh ’s a tha e a h-àite dligheach a thoirt dhi an uair a tha a’ chlann agus na pàrantan air an dalladh le òirdhearcas na Fraingeis. Is e ceist dhuilich tha so cinnteach gu leòr. Tha mi smaointeachadh gu feum sinn coimhead thar nan crìochan againn fhéin airson a freagairt. Cha bu mhisde sinn idir ite a thoirt á bonaid dhùthchannan eile tha nas rathadaiche na sinne anns na cùisean so.
Tha fios agaibh a cheana mar a rinn luchd-stiùiridh an fhoghluim an Siorrachd Inbhir Nis leasachadh air teagasg na Gàidhlig anns na sgoiltean. Chan eil “Togaibh i, togaibh i” no “Chan fhaigh a’ Ghàidhlig bàs” a’ cur sgleò sam bith mu na sùilean aca-san. ’Se th’ aca san amharc math na cloinne. Tha iad a’ faicinn gur ann troimh ’n chànan a th’ aca aig an dachaidh a gheibh iad foghlum coimhlionta, agus nach ann troimh ’n chànan a theid a sparradh orra a dheòin no dh’ aindheoin. Thig dà bhuannachd an cois so—bidh oideas agus inntinnean na cloinne air an leudachadh agus thig piseach air a’ Ghàidhlig ’na lùib.
Tha móran de luchd-teagaisg nan sgoiltean nach eil deònach gabhail ris a so—a’ chuid as mutha dhiubh, tha eagal orm. Chan eil iad a’ faicinn adhbhar air bith an status quo atharrachadh. ’Se an obair-san fhaicinn gu faigh a’ chlann troimh na deuchainnean a bheir do ’n àrd-sgoil iad aig aois dhusan bliadhna, agus ’si Beurla as luaithe bheir chun a’ chinn-uidhe sin iad na Gàidhlig. An déidh dhusan bliadhna feumar an ullachadh airson beòshlaint’ is aran glan a chosnadh dhaibh fhéin. ’Si Beurla as luaithe bheir chun a sin iad cuideachd.
Tha àiteachan eile ann am Breatainn agus tha iad a cheart cho feumach air Beurla bhith aca ruinne, ach tha iad a’ gabhail seallaidh eile air a’ chùis. ’Na mo bheachd-sa sin an sealladh a’ dh’ fheumas sinne a ghabhail.
Bu toigh leam, ma tha, innseadh dhuibh mu sgoil a chunna mi anns a’ Chuimrigh. Faodaidh gun dean an t-iomradh fuasgladh beag air choireigin air a’ cheist—dé mu ’n Ghàidhlig anns na sgoiltean? Tha fios agam gu bheil ar suidheachadh-ne agus suidheachadh nan Cuimreach eadardhealaichte ann an iomadach dòigh, agus co-ionnan ann an iomadh dòigh eile. Ach, a thaobh teagasg agus cleachdadh na cànain, tha iadsan làmhcharach dìorrasach taca ruinne.
An uair a bha mi aig an International Congress of Celtic Studies ann an Cardiff anns an Iuchar so chaidh fhuair mi cothrom air sgoil Rhydfelen ann am Pontypridd, mu dheich mìle a-mach á Cardiff. ’Se Geraint Bowen, fear sgrùdaidh sgoiltean (H.M. I.) anns a’ Chuimrigh, a thug a-mach chun na sgoile so mi. Bu mhath leam taing a thoirt dha son cho èasgaidh agus cho foighidneach ’s a bha e gus mo cheistean a fhreagairt agus airson a choibhneis fhad ’s a bha mi ’na chuideachd. Bhuinnig e Cathair na Bàrdachd aig an Eisteddfod
Bu chòir dhomh ràdh anns an dol a-mach nach eil móran Cuimrig air a bruidhinn ann an Cardiff idir. Tha an càirdeas eadar Cardiff agus a’ Chuimrigh caran coltach ris a’ chàirdeas eadar Inbhir Nis agus a’ Ghaidhealtachd—càirdeas fad ás, ann an seagh. Nach biodh e annasach nam biodh sgoiltean Gàidhlig ann an Inbhir Nis? Sin dìreach, ma tha, an rud a tha tachairt ann an Cardiff, sgoiltean ùra ag éirigh suas anns am bheil gach cuspair air a theagasg ann an Cuimrig. Ma tha so mar so ann an Cardiff faodaidh sibh a thuigsinn cho fallain ’s a tha cor na cànain a-mach air an dùthaich.
Is e tha san amharc aig muinntir an fhoghluim anns a’ Chuimrigh gum bi a’ chlann fileanta anns an dà chànain, Cuimrig is Beurla. An dòigh as fheàrr a fhuair iad gus so a thoirt gu buil ’se sgoiltean beaga (nursery schools) a chur air bhonn. Tha a’ chlann a’ frithealadh nan sgoiltean so o aois thrì bliadhna gu cóig. Chan eil ìmpidh sam bith orra am freasgairt; chan ann fo riaghladh na Stàit a tha iad. Tha an sluagh gan cur air chois air am baghaiste fhéin agus na pàrantan a’ pàidheadh airson foghlum na cloinne. Glé thric tha daoine beairteach a’ lìbhrigeadh airgid dha na sgoiltean so, agus mar sin chan eil a’ chosgais cho trom air ceannbhairean na dachaidh. Tha cuid de na sgoiltean a’ faighinn sìneadh airgid cho mór ’s nach tig air na pàrantan glabhran ruadh a chosg ás am pòcaid fhéin. Nach bochd nach robh na sporain mhóra aig uachdarain Ghallda na Gaidhealtachd na b’ fhosgailte gus nithean feumail mar so a bhrosnachadh.
Mar thoradh air na sgoiltean beaga tha móran de chloinn na Cuimrigh fileanta anns an dà chànain an uair a theid iad dha na bunsgoilean aig aois nan cóig. An uairsin tha an dà chànan air an cumail riutha taobh ri taobh. Ach a neist tha a’ chùis a’ tighinn gu ìre as fheàrr na sin. Tha Beurla air a fùchdadh mean air mhean gu inbhe cànain choimhich A neist so far am bheil an t-annas, agus so an rud a tha doirbh le luchd teagaisg na Gàidhlig a chreidsinn, chan eil a’ Bheurla aig cloinn na Cuimrigh a’ dol iongag air ais ri linn na teagaisg so; ’sann a tha i sìor dhol am feabhas!
Cha leudaich mi nas fhaide air na dòighean eile th’ aig na Cuimrich air an cànan fhéin a ghiollachd, ach innseam dhuibh mun an sgoil so a chunnaic mi—sgoil Rhydfelen.
Mar a thubhairt mi, tha i ann an teis meadhon “Galldachd” na
Thug am Prifathro, Mgr. Humphreys cuireadh coibhneil dhomh chun na cuirme bige a bh’ aca mun rachadh iad ma sgaoil. Is ann ann an Cuimrig a bha so gu beagnaich, ach am beagan fhaclan thubhairteadh ann am Beurla air sgàth a’ choigrich a bha ’n làthair.
On is ann á Galldachd na Cuimrigh a tha sgoileirean Rhydfelen ’se Beurla as ciad cànan dhaibh. Thubhairt Mgr. Humphreys rium gum biodh a’ chlann a’ bruidhinn an dà chuid, Beurla is Cuimrig, r’ a chéile an uair a bhiodh iad a-muigh air an raonaidh-chluiche; ach feumaidh mi ràdh nach cuala mi Beurla idir aca fhad ’s a bha mise ’nan éisdeachd. Is e Cuimrig a tha an luchd-teagaisg a’ bruidhinn r’ a chéile daonnan. Bha so follaiseach a-measg nan sgoileirean Cuimreach a bha aig an International Congress of Celtic Studies cuideachd. Bha iad a’ còmhradh ri a chéile ’nan cànain fhéin eadhon ged a bhiodh feadhainn aig nach robh i anns a’ chuideachd. Agus có lorgadh iad? Chan eil fhios agam an e modh no aineolas as coireach gu bheil sinne cho déidheil air cùl a chur ris a’ Ghàidhlig ma tha feadhainn aig nach eil i anns an éisdeachd.
Air mo chuairt feadh na sgoile bha mi faighneachd dh’ an luchd-teagaisg dé b’ adhbhar gu robh Cuimrig a’ deanamh leithid de dh’adhartas. Cha robh freagairt aca, bha iad ag ràdh. Cha robh ann ach mìorbhailt! Ann an dòigh ’se sin a th’ ann. Bha iadsan a’ cumail crìche ri Sasuinn agus bha iad na bu bhuailtiche do chànain ’s do chleachdaidhean nan Sasunnach na bha sinne. Ann an dòigh eile cha mhìorbhailt sam bith e. Bha na Cuimrich dìcheallach a thaobh an cànain. Cha do dh’ aidich iad riamh nach robh e ’na comas ceann an amuill a chumail ri cleachdaidhean an là an diugh. Theann iad air a cumadh ’s a deanamh subailte mu choinneamh feumalachd na
Bha mi faighneachd dh’ an chloinn có b’ fheàrr leotha bhith ann an sgoil Bheurla na san té anns an robh iad. Cha mhór nach do leum iad orm son fiù ’s smaoineachadh air a leithid a rud. Bha moit orra gu robh an dà chànan aca-san. Aig an àm bha iad air leabhran beag a sgrìobhadh agus thug iad dhomh fear dhiubh. ’Se Tìr nan Og an t-ainm a th’ air. Tha trian dheth am Beurla agus dà thrian an Cuimrig. Ma tha teagamh aig duine sam bith nach bi aig a’ chloinn ud ach droch Bheurla an déidh an oileanachadh ann an Cuimrig, chan eil aige ach sùil a thoirt air an leabhran sin agus faodaidh e ’dhùil a phasgadh.
Bha an luchd-teagaisg fhéin làn uaill ás an obair a bha iad a’ dèanamh, agus ’s iad a dh’ fhaodadh. A dh’ innseadh cho fad ’s a tha an luchd-teagaisg air chùl na cànain, ged a tha gainne dhiubh air feadh na rìoghachd gu léir, gheibh na sgoiltean Cuimrig an dìol ’s an teannadh. ’Sann a tha iad a’ dol an ugannan a chéile feuch có gheibh a theagasg unnta. Mar sin faodar brod an luchd-teagaisg a thaghadh. Thug Mgr. Humphreys dhomh eiseimpleir air a so. Bha fear-teagaisg Physics a dhìth orra ann an Rhydfelen agus bha ochdnar air tòir na h-obrach, ’s iad uile air an deagh sgeadachadh air a son. Nam biodh an aona bheàrn ann an aon de sgoiltean móra Chardiff, b’ iongantach gum biodh barrachd air triùir deònach a lìonadh.
Tha so ga mo thoirt gu puing eile. Chan e luchd chànanan no M.A. ’s a-mhàin a tha strì ás leth na Cuimrig. Chuir e iongnadh ormsa cho dìorrasach ’s a bha luchd teagaisg ealain is saoirsneachd is còcaireachd air sgàth na cànain. ’Se B.Sc. a bha ann am Mgr Humphreys a bha os cionn na sgoile. Nas aithne dhòmhsa ann an Albainn le B.Sc. ’na aigeileir ás déidh an ainme chan eil móran faireachdainn aca a thaobh cànain sam bith. Cha diochd leotha an
Bha gille le Geraint Bowen a’ dol do sgoil Rhydfelen. Mura biodh creideas aige anns an teagasg a bha e faighinn ann a shin ’se mo liadh nach cuireadh ann e, agus eòlas bhliadhnaichean aige air sgoiltean de gach seòrsa.
Bha na sgoileirean á caochladh sheòrsachan dachaidh, dachaidhean beairteach agus dachaidhean nach robh cho beairteach. Feadhainn a bha an athair ris an dubh-chosnadh anns na mèinnean guail, feadhainn eile bha an athair ’na fhear-lagha no ’na dhotair no ’na mhaighstir-sgoile. Bha cuid de na pàrantan rathadach gu leòr air an cloinn a chur do sgoiltean far am feumadh iad pàidheadh ás am pòcaid fhéin ach, a réir coltais, b’ fheàrr leotha Rhydfelen.
An la ud a thadhail mise cha robh a’ chlann uile an làthair. Bha dà fhichead dhiubh ann an sgoil an ceann a tuath na dùthcha, far an robh Cuimrig air a bruidhinn am bitheantas, fad dha no trì sheachdainean. Bha buidheann ás an sgoil so ann an Rhydfelen. Tha iad a’ deanamh iomlaid mar so gach bliadhna mar a thig agus tha an dà sgoil a’ buannachd r’ a linn.
Is e ’n duilgheadas as mutha againne tha teagasg na Gàidhlige faclan freagarrach a lorg air gnothaichean ùra. Tha e ’na chnap-starra gu h-àraid ann an teagasg chuspairean eile troimh Ghàidhlig. Thug so dothach dha na Cuimrich cuideachd ach tha iad an impis an anacair a chur am feabhas a nis. Is ann ri Prifysgol Cymru—Oilthigh na Cuimrigh—a tha so an urra. Tha buidheann aca-san a tha a’ coinneachadh an comhair gach ama gus seann fhaclan a sgrùdadh agus
Saoil am biodh e eu-comasach sgoiltean leithid Rhydfelen a bhith againn anns na h-eileanan an iar? Cha chreid mi gum bitheadh. Ach dh’ fheumamaid daoine grunndail a ghabhadh an gnothach os làimh. ’Se ’cheist có iad—An Comunn Gaidhealach, Comhairlean nan Siorrachd, Rùnaire na Stàite agus a sgalagan, Gaidheil le Gàidhlig is gun Ghàidhlig, Goill gun Ghàidhlig? Am bheil ann ach sochair dhuinn a bhith smaoineachadh gun gabh dad idir dèanamh? Mura dean sinn nas fheàrr na tha sinn a’ dèanamh an ceartuair cha bhi againn ach feitheamh fhada ri eòrna na gainmhich. Ma dh’ fhaodas mi droch dhìol a dhèanamh air seann seanfhacal—gluaisidh tu na cnuic ach cha ghluais thu daoine.
| title | Sgoil Chuimreach |
| internal date | 1964.0 |
| display date | 1964 |
| publication date | 1964 |
| level | |
| parent text | Gairm 46 |