Air Lorg Nan Eun An Leodhus (iv)
Eoin na Mara (1)
Le DOMHNALL MACCOINNICH
Am shuidhe air taobh an Rubha Dhuibh
’S m’aghaidh air uisg’ a’ Chuain Sgìth,
Le blàths an Iuchair mum chuairt,
Gun deòth air a’ ghaoith
Tha glaodh aig na h-eòin,
Tha iad trang leis na h-àil.
Na ceudan air sgeirean ’s air creig;
An gairgeann, an sgarbh, am fulmair ’s an steàrnag;
An fhaoileag ’s an fharsbag ’nam measg—
Druim dubh, druim gorm, agus glas,
Cas bhuidhe, cas dhearg is cas dhubh,—
A’ siubhal ’s a’ sitheadh ’s a’ siùdadh
’S a’ tuiteam gu h-ealamh gu cuan.
Tha’m fulmair a’ tuiteam o’n chreg
’S a’ sgaoileadh gu dìreach a sgiath;
Ag éirigh gu sìochail air osaig cho fann
’S am feadh ’s tha mi ann,
Tha e sìos agus suas, tha e null is a-nall,
Tha e sìos agus suas
’Deanamh gréim air a’ chreig.
Na steàrnagan thall ’s a-bhos
A’ togail nan sìol ’nan cudaig
’S a’ teicheadh mar ’s fheàrr as urrainn
O’n fhasgadair greannach tha’n tòir orr’.
A-mach thar na doimhne tha eòin-dhubh’ -an-sgadain
A’ sireadh gu deas gu iasgach ’nan cabhaig,
’Nan dusain, ’nan sreathan, a’ sireadh gu deas,
’S a’ tilleadh gu’n dachaidh;
Eun dubh is eun breac
An coltraich’ ’s am buthaigre sròineach.
Cho luasgach, luaineach ’s as àbhaist
Tha an luaireag gun stad is gun abhsadh;
A casan beag spliutach ’s spliteadh na mara,
A sgiath gun fhois, gun stad aig a cois,
Tha i thall ’s a-bhos, a’ tumadh a guib
A’ spliteadh le spliutan, air adhart, air ais;
Ann an sìth ’s ann an stoirm
Tha i luasgach is luaineach.
Gu rìoghail a’ seòladh gu h-àrd,
Eireachdail, pròiseil ’na ghluasad,
Da-riribh ’na rìgh orr’ —eun-bàn-an sgadain—
A shùil cho biorach ’s cho dian air an fhairg’
A’ sireadh gu faireil a lòn—
An sgadan, an rionnach ’s an smalag—
A’ faomadh gu fearail
’S a’ tuiteam gu sgiobalt ’s gu h-ealamh
Le plub troimh an t-sàl.
’Se aon de na comharraidhean a tha aig an iasgair air an sgadan is an t-iasg a bhith pailt na h-eòin dhubha, mar a their e riutha, a bhith r’am faicinn mun cuairt na bàtaichean. Tha a’ bhuidheann so a’ gabhail a-steach an coltraiche (razorbill), an gearra-breac (guillemot), an gearra-glas (black guillemot) agus faodar am buthaigre (puffin) a’ chunntadh ’nam measg. ’Nar cloinn cha robh ainm againn orra so ach eun-dubh is eun-breac a réir dé an dath, dubh no geal, a bu shonraichte annta. Nuair a chì sinn an gearra-glas as t-samhradh tha e dubh gu leòr ach ball geal air a sgéith ach anns a’ gheamhradh tha e soilleir glas is geal agus is ann an uair sin a tha an t-ainm ga fhreagairt. Chì thu càraid dhiubh ’nan deiseachan samhraidh gu tric faisg air tìr a’ tomadh gu grunnd an déidh chrùbain beaga is bàrr fheamainn.
Tha an gearra-breac ni-eigin coltach san dath ris an sgarbh bheag ach le broilleach glé shoilleir. ’Se so an t-eun ris an tric an canar eun-dubh-an-sgadain agus cleachdar cuideachd eun-aille agus eun-a- chrùbain, agus tha an t-ainm làmhaidh aig cuid air fhéin agus a’ choltraiche. ’Se na sìl as tric a bhitheas iad gu léir ag iasgachd agus ithidh iad crùbain bheaga agus meanbh-chreutairean sligeach eile a thogas iad o ghrunnd na mara. Tha an t-ainm eòin-dubh-an-sgadain ullamh air ar cur ceàrr, thaobh nach eil iad aon chuid dubh no ro-dhéidheil air iasg mór iasgachd no itheadh. Tha iad, gach aon diubh, dorch dubh ’nan dath nuair a chithear iad ri snàmh ach seallaidh iad gu léir peiteanan geala nuair a sheasas iad a’ crathadhan sgiathan air bàrr nan tonn.
Dh’ainmich mi am buthaigre, no am buthaid, mar a their cuid ris an eun so, a-measg nan eun-dubha, ach chan eil duine a chì esan aon uair a dhìochuimhnicheas a chruth, a thaobh a shròine co-dhiù. Tha a ghob mar iongha-mhór giomaich, ioma-dhathach, stiallach mar sgealb de’n bhogha-fhrois. ’Nar cloinn aig a’ chladach ghabh sinn neònachas da-rìribh do’n chiad fhear aca a chunnaic sinn a riamh, aon aca a fhuair sinn marbh air an tràigh. Chan eil fhios agam dé bu choireach ris, smathaichte gur e nach robh e ro-fhurasda do chloinn an t-ainm buthaigre sròineach a radh, ach ’se Murchadh Sròineach an t-ainm a bhiodh sinn a’ cleachadh ’nar n-òige. Cleachdar an t-ainm fachach cuideachd ris an eun so. B’àbhaist a bhith ’g itheadh isean an eòin so—an gille bog, mar a theireadh iad—an uair mach robh biadh no sitheann cho pailt ’s atha an diugh.
Chan eil gin dhiubh so ro dhéidheil air tìr mór an eilein ach tha iad pailt air na h-eileanan beaga, iomallach mun cuairt. ’Se sin na h-àiteachan a thaghas iad airson neadachaidh—samhail nan Eileanan Móra (Shiants). Beiridh am buthaigre a ugh ann an toll no sadhbhaidh mu bhàrr na creige; guiridh an coltraiche air a
’S toigh leis an t-seòladair an luaireag (stormy petrel) nach fhaicear ro fhaisg air tìr aig àm sam bith, agus ’sann air eathar no air bàta a chuireas tu eòlas oirre idir, mur téid thu gu fear de ma h-eileanan iomallach anns am bi i a’ neadachadh. Chan e nach fhaicear i le gloinne o thìr air a’ Chuan Sgìth no eadhoin anns an Loch-a- Tuath. Tha i air sgéith an còmhnaidh, luaineach, neo-sgìth, beò air daobhagan beaga, meanbh-chreutairean agus ola a thogas i o uachdar na fairge. Tha aon eile ann diubh, beagan nas motha agusa earball sgoilt, a tha fo’n ainm gealbh-roc no gobhlan-mara. Tha an gobhlan-mara so mu mheud smeòraich agus an luaireag mu mheud na h-uiseig. Tha e ’na aobhar iongantais coinneachadh air eòin cho meata, neonitheach riutha so ann an teis meadhon na fairge agus gu h-àraidh iad a bhith toirt am bith-beò o bhàrr nan tonn. Beag ’s mar a tha iad ’sann ainneamh a tha iad air tìr ach aig àm neadachaidh. A réir aithris nan seòladairean snàmhaidh iad anns an stoirm as miosa. ’Se an gealbh-roc bu trice a chithinn faisg air tìr, Tha an luaireag air a sloinneadh eun-gur-le-gùg, eun biorach an doineinn, eun biorach an stoirme agus móran eile ann an sgrìobhaidhean.
Air muir no aig cladach tarraingidh eun-bàn-an-sgadain no ant sùlaire (GannetnoSolan goose) ar n-aire os cionn uile eun na doimhne agus chan eil iongnadh air sin. Tha e cho mór, pearsanta, eireachdail, cho grinn, mórail ’na ghluasad, agus leithid de tharraing agus de mhealladh ’na dhòigh iasgaich ’s nach e mhàin gun glace do shùil is d’aire ach tàlaidhidh e do mhacmeanmhainn mar an ceudna. ’Se aon de na comharraidhcan matha (muckle appearances) a dh’iarradh am Bucach. Tha e math air iasgach an sgadain agus goididh e a leòr ás na lìn, agus ’s iomadh madainn samhraidh a chluinneadh tu feadagan nam bàtaichean iasgaich a’ séideadh airson teicheadh a chur air na sùlairean nuair a bhiodh iad a’ brath air na lìn. Dh’fheuch mi uaireigin dé na dh’itheadh fear dhiubh a bha ’na aonar timcheall a’ bhàta anns an robh mi seachdain de mo chead samhraidh o chionn fhada. Chuir e sìos ’na ghoile ceithir chnàimh-rionnaich—iasg a bha mu mheud an rionnaich chumanta—mun do laigh e air druim na fairge, ach shaoil leam gun d’ith e cus, oir cha do charaich e bhàrr nan tonn ’m feadh ’s a bha sinn ’na fhianuis. Chan eil càil a dh’fhios a bharrachd dé na bha ’na bhroinn roimhe sin. Bithidh sinn a’ cluinntinn gu leòr mu dheidhinn an eòin so agus a isean, an guga, chan eil fhios agam an e sitheann marbh no
Tha an sùlaire a’ beathachadh a isean air slaman slaopta a tha e a’ dìobhairt ás a ghoile. Chì sinn an seòrsa beathachaidh so air na h-eòin bheaga aig a’ chalaman ach ’se an dòigh a tha aig na sgairbh cleachdadh cho neònach ’s a tha a-measg nan eun gu léir. Stobaidh an t-isean a ghobh ’s a cheann á sealladh an amhaich ’s an goile aon de phàrantan agus deòghailidh e nas leòr leis de’n bhiadh leth-chnàmhta. Chan eil raon no rian air an tionndaidh thu nach fhaigh thu rudeigin neònach a-measg nan eun.
[Dealbh]
Bha na deilbh uile air an tarraing le Murchadh MacLeòid, fear-teagaisg ealain an Sgoil Lìonail.
| title | Air Lorg nan Eun an Leodhus |
| internal date | 1964.0 |
| display date | 1964 |
| publication date | 1964 |
| level | |
| parent text | Gairm 47 |