“Astraileinich Dhubha—Mar a Tha Agus Mar a Bha”
Le UISDEAN LAING, Astràilia-an-Iar
NUAIR a dh’acraich Caiptein Artur Phillip anns a’ bhliadhna seachd ceud deug ceithir fichead ’s a h-ochd le réiseamaid shaighdearan agus seachd deug phrìosanach ann amPort Jacksonsa’ Chuimir Nuadh Dheasach agus a chaidh e air ann am bàgh beag a dh’ainmich e “Sydney Cove,” bha, am am beachd sgoilearan eachdraidh, mu thrì ceud mìle dhaoine dubha ann an Astrailia gu léir.
Tha fir-rannsachaidh siubhal-sluaigh a’ smaoineachadh gum b’ann ás na h-Innsean-a- deas a thàinig iad tarsainn na réidhleicean ìosal a bha eadar an dùthaich sin agus Astràilia mun deach an sgaradh bho chéile leis a’ Chuan Innseanach anns na linntean a dh’fhalbh. Tha atharrachadh cànain bho àite gu àite am an Astràilia ’na sheòrsa de dhearbhadh dhuinn gu robh mu chóig ceud do threubhan dhubha anns an dùthaich aig an àm agus bha a’ chuid mhór dhiubh a’ deanamh am beò-shlaint an taic na mara no làmh ris an aon abhainn mhór a th’ann an Astràilia, an Abhainn Murray, mar a tha sluagh geal a’ gnàthachadh aig a latha ’n diugh. Bhà, agus thà, meadhon Astràilia tioram agus teth, uisge agus tobraichean gann, ag aobharachadh teachd-an-tìr a bhith cruadalach do dhaoine is do dh’ainmhidhean. Ach, a dh’aindeoin cruadail nàdurra, tha treubhan de dhaoine dubha fhathast ann am meadhon na dùthcha
Chan eil a nis ach mu cheud mìle de dhaoine dubha ann an Astràilia agus is dòcha nach eil ach mu cheithir fichead mìle dhiubh sin cho dubh ’s bu chòir dhaibh a bhith, agus air a làimh eile, dh’fhaoidte ràdh mu dheidhinn àireamh bheag do dh’Astràileinich gheal agus spaideil a chì sinn air na sràidean anns na bailtean móra Sidney, Melbourne agus Peairt an diugh gu bheil barrachd duibhre ’nan craiceann na chuir teas na gréine ann! Nuair a ghabhas sinn sealladh farsainn air Astràilia gu léir, o Pheairt gu Brisbane, agus o Adelaide gu Darwin, bithidh e soilleir dhuinn gur h-e, ann an cumantas, daoine truagha, mì-fhortanach a th’anns na h-Astràilenich dhubha agus chan eil crannchur na h-àireamh a tha leth-gheal agus leth dhubh móran nas fheàrr. Ma dh’fheuchas sinn ri’n tomhas ann a sligean-thomhais an duine-ghil, chì sinn gu bheil iad glé ìosal ann an tuigse. ’Se iadsan agus sluagh-nam-preasan (Bushmen) ann an Africa-a- deas daoine cho fad air ais ’s a tha an diugh fo’n ghréin. Tha iad diùid, beag-oidhirpeach, lag ann am féin-earbsa, agus tha e duilich a chreidsinn gum bitheadh e comasach an togail suas gu inbhe nan Eòrpach ann am mìle bliadhna—tha iad am an iomadh dòigh mar chloinn bheag air mhàgaran ann an àitean iomallach na fàsaich. Ann an ùine gheàrr, a réir coltais, Chan urrainn do’n chuid mhór dhiubh móran de thoradh math fhaotainn bho eòlas an duine ghil.
An diugh tha iad a’ call eòlas sònraichte agus sgilean àraidh a sinnsear fhéin agus, gu mì-fhortanach, chan eil iad a’ sealbhachadh adhartachd as fhiach iomradh ann an comunn nan Astràileinich gheal.
Ach cha bhitheadh e ceart a bhith dìteadh muinntir gheal na dùthcha so a chionn gu bheil a’ bhuidheann dhubh cho ìosal ’nan crannchur ’s ’nan dòchas. Tha Pàrlamaid Astràilia a’ cosg sia muillion not gach bliadhna a’ togail thighean dha na daoine dubha, a’ teagasg ealain agus cheàirdean dha’n òigridh, a’ toirt foghlum dha’n chloinn bhig agus mar sin air adhart, ach chan eil an dòchas air toradh beairteach fhaicinn ach fann. Dé ’s coireach? Chan eil dachaidh spioradail aca ann am pàillinn an duine ghil. Tha e furasda gu leòr ar meur a chur air a spot—tha Crìosdachd an duine ghil glé thric a’ crìochnachadh le facal fìleanta gun ghnìomh iomchaidh. Gus an aidich sinn ’nar caitheamh-beatha fhéin gur h-e ar bràithrean agus ar peathraichean ann a’ spiorad a tha ann an sluagh a’ chraicinn dhuibh agus gus a làimhsich sinn iad mar bhuill de’n aon teaghlach rinn fhéin, bithidh an duine dubh Astràileineach ’na dhiol-déirce ag ithe sprùilleach agus criomagan a thuiteas o bhòrd an duine ghil.
Mar sin tha a’ cheist a tha againn ri fhreagairt ann an Astràilia cheart cho duilich ris a’ cheist tha mu choinneamh nan Africanach, ged nach eil i co-cheangadte cho dlùth ri suidheachadh cho cunnartach. Tha còrr is dà mhuillion deug do shluagh dubh an Africa-a- deas agus eadar a dhà agus trì mhuillion de dhaoine geala—ann an Astràilia tha a nis suas ri aona mhuillion deug de shluagh geal agus an deicheamh cuid do dh’aona mhuillion dhaoine dubha. ’Se sin an t-eadar-dhealachadh— ’se sin an cunnart (do dh’Africa). Tha sluagh geal Astràilia cheart cho co-fhaireachdach ’s cho trusail ri sluagh geal am an dùthchannan eile ach cha dean truas no co-fhaireachadh an gnothach leo fhéin. Feumar gliocas agus ceartas ann an gnìomh a chur an céill.
Ann an cuideachadh nan daoine dubha, dé thà, no bhà, sluagh ann Astràilia agus Pàrlamaid Astràilia a’ dèanamh? Fada còrr is ceud bliadhna bho seachd ceud deug ceithir fichead ’s a h-ochd gun naoi ceud deug ’s a h-aon, cha robh ach glé bheag agus glé ainneamh. An fheadhainn dhe na daoine dubha nach robh ’nam fògarraich anns a’ choille no anns an fhàsach, cha robh annta ach braighdeinich ann an seirbhis uachdaran fearainn a bha, mar bu trice, a’ còmhnaidh ’nan tighean móra ann a Sydney, no ann a Melbourne, no eadhon ann a Lunnainn, agus na tràillean dubh aca ag aire ’s a’ rùsgadh mìltean chaorach fo fhear-riaghlaidh gun thuarasdal sam bith ach pocan beag de mhin. leth-phunnd tea, luideagan de sheann aodach sa’ gheamhradh agus ma dh’fhaoidte trì unnsan de thombaca sa’ mhìos. Cha robh iongnadh gu robh an casan caol, am muineal breòite agus am bàs a’ tighinn ’nan rathad anns a’ mhadainn thràth ’nan cùrsa shaoghalta. Ma bha sùil an fhir-riaghlaidh air buannachd airgeadach a-mhàin, mar as tric a thachair, bha “a’ mhuc is motha ag ithe na muic as lugha ’s a’ mhuc as lugha deanamh mar a dh’fhaodadh i.” Nam bitheadh coibhneas ann an cridhe ag fhear-riaghlaidh—agus b’e sin an fhìrinn o àm gu àm agus àite gu àite—cha robh aobhar-gearain sònraichte aig na seirbhisich dhubha—bhitheadh tuarasdal beag airgeadach aca a bharrachd air aodach fad na bliadhna, min gu leòr, tea, ìm, feòil, salann, agus siùcar agus nan tachradh dhaibh a bhith tinn, bhitheadh dotair a’ tadhal orra.
A’ bhuidheann a bha anns a’ choille no san fhàsaich ’nan treubhan, bha iad a’ cumail anail ’nan com a réir aomadh nàduir no cleachdaidhean na treubh, a’ chuid mhór dhiubh rùisgte fad na bliadhna, gan cumail fhéin blàth san oidhche gheamhraidh, chuairt air teintean cunnartach fiodha, na fir a’ sealgaireachd a’ khangaroo no’n emu, na boireannaich a’ marbhadh nathraichean chumanta agus chasach, a’ tional radain bheaga, fionnain leumach, toranaich chraobh, agus seangain airson annlan agus a’ giùlain rùsg chraobhan gu tughadh nam bothan.
Tha ceàrnan do dh’Astràilia anns nach eil ach mu aon latha fliuch ann an seachd bliadhna, agus air an aobhar sin, rè samhradh teth, bhitheadh na seann tobraichean no tuill-uisge na treubh a’ tiormachadh suas o àm gu àm. Nuair a bhuaileadh trioblaid de’n t seòrsa so iad, bha an treubh gu léir o sheann daoine gu cloinn bhig, air an co-éigneachadh gu coiseachd ma dh’fhaoidte ceud mìle gun each, gun asal, gu ionadan àraidh anns an fhàsach far an cladhaicheadh iad sìos gu trì fichead troigh gus a faigheadh iad làn am beòil de dh’uisge no gainmheach thais airson imlich. Nam biodh preas bheag no dhà làmh ri’n àite còmhnaidh, bhiodh iad a’ fàsgadh nan duilleagan agus ag imlich an driùchd tràth sa’ mhadainn. Aig a leithid a dh’àm ’se galair cunnartach a bhitheadh anns a’ leisg. B’e òrdugh na seanairean, “Mar a dean thu obair, chan ith thu biadh.” Ach aig an aon àm cha robh na truaghain, a réir an t-soluis a chaidh a bhuileachadh orra, ás aonais cùraim mu chùisean spioradail. Bha mothachadh aca air cumhachdan do-fhaicsinneach a bha a’ riaghladh beatha na treubh agus bhitheadh na seanairean a’ còmhlachadh o àm gu àm mun éireadh a’ ghrian airson riaghailtean stiùraidh fhaotainn bho na spioradan.
Uidheamaichte airson a’ chorroboree
’Se “corroborees” an t-ainm a bha air na coinneamhan agus bha an t-adhradh ga chur an céill troimh dhannsaichean borb. ’Sann anns na “corroborees” a bhatar a’ treòrachadh na gillean gu ìre—a’ deanamh fireannaich ’nan làn bhlàth dhiubh le gearraidhean a dheanamh ’nam feòil agus le bòidean chruaidh a chur orra nach
A bharrachd air cleachdaidhean creidmheach bha ealain àraidh aca—bhitheadh fear an sud ’s an so dhiubh a’ tarraing dhealbhan an rùsg nan craobhan no air ballaichean-tarsainn anns na h-uamhan. Tha ceudan do dh’uamhan domhainn agus farsainn ann a’ fàsach a Nullarbor agus lòin mhóra làn de dh’uisge saillte air ùrlar nan uamhan. Tha oileinean-rannsachaidh measail mu na dealbhan sin agus tha iad gan sgrùdadh ann an dòchas gu faigh iad tuille eòlais; air dòigh beatha dhaoine dubha a bha ann an Astràilia o chionn fada. Chanadh sinn nach eil ach glé bheag teòmachd ri fhaicinn anns na seann dealbhan sin, ach fhuair fear de dhealbhadairean na linn so, Ailbeart Namajiri, duine dubh á Fuarain Alice, urram mór agus tha feadhainn dhe na dealbhan aige ga reic aig a latha ’n diugh airson còrr is mìle not. Cha tug prìsean àrd móran sonais gu Namajiri—cheannaich e dà bhotul leanna ann an tigh-òsda trì bliadhna air ais, thug e iad do dhithis fhear a bhuineadh dha’i treubh aige fhéin. Chunnaic na maoir-shìthe dé thachair, ghlac iad Namajiri agus anns a’ chùirt a lean sin, chaidh càin a chur air a chionn gun do bhrist e lagh. Ann an trì mìosan bha an dealbhadair ainmeil marbh, a chridhe agus a shlàinte briste, ag ionndrainn a shluagh fhéin.
An diugh, ’s gann gu bheil còrr is ochd ceud dhe na daoine dubha co-cheangailte ri’n treubhan anns an dùthaich gu léir agus tha e cho math nach eil. O chionn trì seachdainean bha fear-naidheachd á Peairt ceithir làithean ann a fàsach na Pintubi, mu ochd ceud mìle tuath air Peairt agus tha an sgeul a thug e air ais cianail—na truaghain a’ bàsachadh le goirt agus na daoine geala as dlùithe dhaibh ceithir cheud mìle air falbh tarsainn fàsach fhiadhaich, agus gun fhios aca air staid chruadalach na treubh. Cha d’fhuair sinn a-mach fhathast anns na paipearan-naidheachd an do ràinig na càraichean agus am pleuna a chuir Pàrlamaid na Stàite a-mach dh’an fhàsaich g’an cuideachadh.
An diugh tha sgilean ùra ann an obair fearainn dha deanamh comasach do dhaoine geala bhith ag àiteach agus a’ togail stuic ann an ceàrnan de’n dùthaich a b’àbhaist a bhith leth fhàsachail. Ann an làithean eile bha pailteas de bhiathadh nàdurra anns na h-àitean sin airson a’ khangaroo agus na creutairean eile a bha cumail nan treubhan beò, ach a nis than a caoraich agus na daimh
Air a’ làimh eile tha an’ duine dubh ciontach ann an sùilean a lagh ma mharbhas e caora. An e gnothach iongantach a th’ann nach urrainn dh’an duine dhubh dòighean neònach an duine ghil a thuigsinn? ’Se a’ chaora Spàinteach clach-stéidhe beairteas Astràilia an diugh—tha i nas prìseile na ’n kangaroo— ’se a luach anns a’ mhargadh eadar cóig is ochd notaichean, ach duine sam bith a phàidheadh còrr is deich tasdain thar an fhichead airson kangaroo, bhitheadh an caoch ga dhalladh. Mar sin tha a’ chaora nas luachmhora na’n kangaroo agus, a faod mi ràdh, nas luachmhora na duine dubh nan treubh. Aig an aon àm tha Pàrlamaid Astràilia a’ cosg sia muillion not sa bhliadhna a’ cuideachadh nan daoine dubha, trì fichead not gach ceann! A bheil an saoghal a’ dol ma seach ’s an t-each air muin a’ mharcaiche?
’Se beachd Pàrlamaid Astràilia gur h-urrainn dhuinn na daoine dubha atharrachadh ’nan dòighean ’s nan cleachdaidhean chum ’s gm bi iad co-ionnan ruinn fhéin agus tha a’ Phàrlamaid a’ deanamh oidhirp air so a dhèanamh. Ceart gu leòr, tha iad a’ toirt cothroman dhaibh beò-shlaint a dhèanamh co-ionnan ris na daoine geala. Tha cuid de na daoine òga gan cosnadh anns na garaidsean taobh ri taobh ri gillean geala, tha feadhainn ’nan saoir, ’nam feòladairean, ’nan clachairean, no ri obair neo-chunabhalach air na rathaidean móra agus tha gu leòr dhiubh ri obair fearainn gun dòchas sam bith a bhith uaireigin ’nan tuathanaich ’nan còir fhéin. Ach tha tuille ’s a’ chòir dhiubh anns na càmpan salach aig oirean nam bailtean ag ithe aran an dìomhanais, no gan lìonadh fhéin le droch fhìon aig deireadh an t-seachdain nuair a gheibh iad duais neo-oibreach.
Tha na nìonagan a’ cuideachadh mnathan nan tuathanach anns a’ chidsean no mu chuairt an tighe, tha àireamh bheag dhiubh ’nam mnathan-altrum anns na h-ospadail ach ’sann glé ainneamh a chì sinn iad a’ teagasg anns na sgoilean, no ’nan cléirich. Tha mi fo amharas nach deach dòigh na co-ionnachd (Assimilation Plan) feum sam bith as fhiach ainmeachadh a chionn gu bheil, ’nam bharail-sa, uiread eadar-dhealachadh eadar inntinnean an dà bhuidhinn ’s a tha eadar an dà chraiceann (dubh agus geal). Gus am bi sinn làn fhiosrach air na smaointean eadar-dhealaichte, na h-eileamaidean a tha a’ còmhnaidh ann an inntinn an duine dhuibh,
Tha Pàrlamaid agus Ard-Riaghailt Astràilia làn de dheagh rùn a thaobh nan daoine dubha ach tha mi amharasach mu’n ghliocas, agus saoilidh mi an dràsda ’s a rithist gu bheil caora Spàinteach na cloimh mhìn agus bhaclach a’ tighinn eadar iad agus an solus. Tha mi dearbhte ’nam inntinn fhéin gun do rinn na ‘missions’ Chrìosdail cus a bharrachd maith a’ cuideachadh an t-sluaigh dhuibh na ri Pàrlamaid agus laghan gu sìorruidh.
Ma tha cridhe am an uchd a lagha, tha e fuar agus cruaidh, ach; tha coibhneas, foighidinn agus carthanntachd anns na teachdairean soisgeulach nach còir dhuinn a dhìochuimhneachadh. Còrr is ceud bliadhna air ais, chaidh Caitligich Spàinteach, manaich an Naoimh Bhenedict, le màileidean air an guaillean agus misneachd ’nan cridhe, a-mach dha’n choille gu Norcia Nuadh ochd fichead mìle á Peairt agus an diugh tha àrd-eaglais aca air a’ làrach far an do chuir iad suas am pàillinn agus sgoil ainmeil anns a bheil iad a’ teagasg ceudan do chloinn dhubh agus gheal. Mu dha fhichead bliadhna ’na dhéidh sin thog buidheann dhiubh orra an dara turas, air an t-slighe gu garbh-chrìochan Astràilia a tuath, monaidhean nan Kimberleys, àite creagach, molach, teth mu fhichead ceud mìle a-mach á Peairt. Mu’n bhliadhna ochd ceud trì fichead ’s a deich chaidh a dha no trì de mhinistearan Lùteranach ás a’ Ghearmailt suas troimh ’n fhàsach gu Fuarain Alice ann am meadhon Astràilia deich ceud mìle bho Adelaide. Bha iad sia mìosan air an t-slighe
Anns a’ bhliadhna naoi ceud deug da fhichead ’s a seachd deug chaill cóignear de na daoine geala air a stéisean am beatha agus bha àrd-riaghladair nan ceàrnan sin airson na maoir-shìthe a dhol dha’n choille le gunnaichean agus glais-làimh a lorgadh na mortairean.
“Cha dean thu dad de’n t-seòrda,” thuirt an t-easbuig ris, “chan eil sinne a’ sireadh peanas-beatha no crochadh dhaoine ach tha dùil againn ri aithreachas.” Chuir e brath gu fear dhe na seanairean ag innse dha dé thachair. Bha a chreideamh agus a chreideas
Tha fuil nan daoine dubhe innte. Tha i ag obair ’natypistaig Comunn Craobh-sgaoilidh Astràilia
Dh’fhalbh a Speireag air iteal san iarmailt,
Thug i’n taobh siar oirre, a dh’iarraidh a lòin;
Tillidh i rithist mar shneachda gun iarraidh,
Is gabhaidh i sìos gu Calum MacLeòid.
( ’Sann anns an ochdamh linn deug a thachair so, mu’n do dh’fhàg na bàird cladach Uibhist. Tha fathann an diugh a’ dol mu chuairt gun tainig iad air tìr ann a Leódhas anns an linn so, am a riochd cho-thìmealaich agus nòs-ùirich).
Ach feumaidh mi tilleadh gu slighe chaol agus chàm nan Astràileinich dhubha. Tha na truaghain a nis air a rathad a-mach. Càit’ an crìochnaich an turas? Ann an neoni fhalamh? No ann a’ flaitheanas fhàsachail an athraichean fhéin, far am bi an kangaroo a’ leum measg nam preasan, na corrain itealach (boomerangs) a’ gearradh na h-iarmailt air tòir na feannagan agus far nach bi lannair nam putain dheàrrsach aig na maoir-shìthe a’ dalladh sùilean chianail, dhomhainn, dhonna? Co aige tha brath?
[Sanas]
| title | Astràileinich Dhubha – Mar a Tha agus Mar a Bha |
| internal date | 1964.0 |
| display date | 1964 |
| publication date | 1964 |
| level | |
| parent text | Gairm 47 |