A’ GHAIDHLIG ANN AN EAGLAIS NA H-ALBA
le RUAIRIDH MACLEOID
AIG àm an Dealachaidh ann an 1843 dh’fhàg mu cheithir cheud gu leth de na ministearan an Eaglais Stéidhte, agus le Tómas Chalmers air an ceann, chuir iad an Eaglais Shaor air chois. De’n àireamh sin bha 101 comasach air a’ Ghàidhlig a bhruidheann. Air a’ Ghàidhealtachd bha 105 de na ministearan nach do chuir cùl ris an t-seann Eaglais, agus mar sin fhuair a’ bhuidheann ùr an dara leth de na teachdairean Gàidhlig, ged a dh’fhan Gàidheil chliùiteach, mar a bha Tormod MacLeòid (Caraid nan Gàidheal), dìleas do’n Eaglais Stéidhte.
Ged nach robh ach mu’n cheathramh cuid de na ministearan a cheangail iad fhéin ris an Eaglais Shaoir ’nan luchd-Gàidhlig, bha iomadh coimhthional air a’ Ghàidhealtachd a chaidh a-steach ri Eaglais an Dealachaidh ged nach do chairich am ministear. Is ann san taobh tuath fhathast a tha neart na h-Eaglaise Saoire, oir b’ann air a’ Ghàidhealtachd a bha an earrainn bu mhotha de na coimhthionalan a bha an aghaidh an Aonaidh ann an 1900. Anns an leabhar aig Iain Highet air “The Scottish Churches” tha e air innse gun robh 5,909 ’nam buill de’n Eaglais Shaoir ann an 1957, agus gun robh 18,377 ’nan luchd-leanmhainn. Anns an leabhran “Saltire Review” rinn Fionnlagh Dòmhnallach sgrùdadh feumail air na h-Eaglaisean sna h-Eileanan-a- Muigh, agus bha e a’ meas gun robh 13,000 de na h-Eileanaich ceangailte ris an Eaglais Shaoir ann an 1955. O na h-àireamhan sin chìthear gum bheil roinn mhath de’n fheadhainn a bhuineas do’n Eaglais Shaoir a’ fuireach anns na ceàrnaidhean sin far am bheil a’ Ghàidhlig fhathast air a cleachdadh mar chainnt làitheil. Tha an Eaglais Shaor air leth làidir ann an Leódhas, agus is ann as an eilean sin a tha móran de na ministearan agus na misionaraidhean aice. A bharrachd air na teachdairean aig am bheil a’ Ghàidhlig mar chànain mhàthaireil tha grunn a dh’ionnsaich i ach am biodh iad comasach searmonachadh a-measg nan Gàidheal. Tha an t-Urr. Coinneach MacRath, nach maireann, agus am Proifeasair Seòras Collins air dithis dhiùbh.
Bha an dà mhinistear a chuir an Eaglais Shaor Chléireil air bhonn ann an 1893 ’nam fìor Ghàidheil. B’ann á Uibhist-a- Tuath a bha iad le chéile—an t-Urr. Dòmhnall MacPhàrlain, a rugadh ann an Eilean Bhàlaigh, agus an t-Urr. Dòmhnall Dòmhnallach, a bhuineadh do Langais. Bha a’ mhór-chuid de’n mhuinntir a lean a-mach ás an Eaglais Shaoir iad ’nan luchd-Gàidhlig, agus an diugh, ged a tha coimhthionalan aig an Eaglais so anns na bailtean agus thall thairis, is ann air a’ Ghàidhealtachd a tha tromlach an t-sluaigh. (Eadhon anns na coimhthionalan sa’ bhaile mhór gheibhear iomadh Gàidheal, agus tha sin fìor mu’n Eaglais Shaoir air Ghalldachd cuideachd.) Ann an leabhar Highet, air an tugadh tarrainn mar tha, tha e air a ràdh gun robh mu thuaiream 650 ’nam buill agus mu 4,100 ’nan luchd-leanmhainn de’n Eaglais Shaoir Chléireil ann an 1960. Bha Fionnlagh Dòmhnallach de’n bheachd gun robh mu dhà mhìle duine anns na h-Eileanan-a- Muigh ceangailte ris an Eaglais sin, agus tuigidh sinn o na figearan sin gum bheil deagh chuid de shluagh na h-Eaglais anns na h-Eileanan, far an robh a’ Ghàidhlig air a bruidheann le 82.3 ás gach ceud aig a’ Chunntais mu dheireadh. Chan eil ach glé bheag de na ministearan nach searmonaich ann an Gàidhlig. Tha grunnan math dhiùbh air a’ chainnt ionnsachadh ach am biodh iad na b’fheumaile ann an seirbhis na h-Eaglais, agus tha iad ri am moladh airson an dìchill.
Dé a nis mu dhéidhinn cor na Gàidhlig ann an Eaglais na h-Alba? Anns an Eaglais sin tha na sgìrean Gàidhlig de dhà sheòrsa. Tha feadhainn ann a tha air an comharrachadh a-mach mar àiteachan far am feum am ministear a tha air a shuidheachadh a bhith comasach air searmonachadh ann an Gàidhlig. Canar “Gaelic-essential” ris na coimhthionalan sin gu tric. Tha dà fhichead ’s a cóig de na sgìrean sin air a’ Ghàidhealtachd, trì deug thar fichead dhiùbh anns na h-Eileanan agus tha ceithir eile anns a’ bhaile mhór. Tha a dhà dheug ann an Cléir Leódhais—a h-uile eaglais ach Martin’s Memorial, ann an Steòrnabhagh, a chuireadh air leth o thoiseach mar choimhthional Beurla. Ann an Cléir Uibhist feumaidh a’ Ghàidhlig a bhith aig naodhnar de na ministearan; ’se coimhthional Bharraigh a-mhàin a tha eadar-dhealaichte o chàch. Anns an t-Sultuin, 1968, air iarrtas a’ choimhthionail dh’aontaich Cléir Uibhist gum biodh inbhe an àite mar eaglais Ghàidhlig air a h-atharrachadh, ged a bha 85.8 ás gach ceud anns an eilean ann an 1961 a bhruidhneadh a’ Ghàidhlig. Tha deich àiteachan san Eilean Sgiathanach far am bheil e mar fhiachaibh air a’ choimhthional fear Gàidhlig a ghairm—a h-uile coimhthional ’sa Chléir ach Diùirinis. Ann an Cléir Loch Carann tha cóig coimhthionalan de’n t-seòrsa air am bheil sinn a’ beachdachadh, agus a ceithir ann an Latharna agus Muile. Tha aon àite ann an Cataibh
Anns an iomradh mu dheireadh a chuir Eaglais na h-Alba a-mach air na sgìrean Gàidhlig tha Toirbheartan ann an Siorrachd Rois, agus Diùraigh, air an cunntais a-measg nan coimhthional far a bheil a’ Ghàidhlig do-sheachainte. Ach chan eil a’ Ghàidhlig aig fear seach fear de na ministearan a tha air an suidheachadh anns na h-àiteachan sin.
Tha barrachd àiteachan ann de’n ghnè eile; coimhthionalan far am biodh e feumail nam biodh an teachdaire comasach air a’ Ghàidhlig a labhairt, ged nach ruig an coimhthional a leas, mas e sin an roghainn, gairm a thoirt do mhinistear Gàidhealach. ’Se “Gaelic-desirable” an t-ainm a tha air sgìrean mar sin mar as trice. Tha mu cheithir fichead agus a dhà de na sgìrean sin ann, a’ chuid as motha dhiùbh air tìr-mór na Gàidhealtachd. Is ann mar so a tha iad air an roinn am measg nan Cléir: Uibhist (l), An t-Eilean Sgiathanach (1), Latharna agus Muile (20), Ile (5), Loch Abar (12), Inbhir Aora (8), Inbhir Nis (7), Dùn Chailleann (16), A’ Chananaich agus Inbhir-pheofharain (2), Cataibh (7), Loch Carann (3), agus Cinn-tìre (l).
A’ sgrìobhadh anns an earrainn Ghàidhlig de “Life and Work” san Fhaoilleach, 1954, tha fear-deasachaidh nan duilleagan ag ràdh: “Tha ‘sgìrean Gàidhlig’ ann far nach eil seirbhis Ghàidhlig aca ach uair anns a’ mhìos no uair anns an ràithe— ’s dòcha a-mhàin aig àm Comanachaidh. Agus tha ‘sgìrean Gàidhlig’ ann far nach eil a’ Ghàidhlig idir ga cleachdadh ann an adhradh follaiseach.” Ma bheir sinn sùil air na coimhthionalan sin far am biodh e na b’fheàrr nam biodh am ministear ’na fhear Gàidhlig tha mu cheithir deug dhiùbh bàn, agus am beagan is fichead tha teachdaire a bhruidhneas a’ Ghàidhlig. Ach, ann an suas ri dà fhichead dhiùbh tha ministearan nach urrainn a’ Ghàidhlig a bhruidheann. Tha sin a’ dearbhadh nach eil anns na faclan “Gaelic-desirable” gu tric ach “an t-ainm gun an tairbhe.”
Ged a tha fichead coimhthional ann an Latharna agus Muile far am biodh ministear Gàidhlig feumail, chan eil ach siathnar sa’ Chléir a shearmonaicheas ann an cànain nan Gàidheal. Ann an Dùn Chailleann chan eil barrachd air aon mhinistear a bhruidhneas a’ Ghàidhlig ged a tha sia deug de na coimthionalan air an cur air leth mar sgìrean Gàidhlig. Choimhead sinn mar tha air Diùraigh; ann na cóig àiteachan eile ann an Cléir lle chan eil ministear Gàidhlig a’ saoithreachadh ged a tha iad a’ tighinn fo’n cheann air am bheil sinn a’ smaoineachadh. Ceangailte ris a’ Chléir so tha Colbhasa agus Oransaigh far an robh a’ Ghàidhlig
Anns na bailtean móra air Ghalldachd tha iomadh Gàidheal a’ gabhail còmhnaidh, agus bidh coimhthionalan àraidh de Eaglaise na h-Alba a’ cumail seirbhisean Gàidhlig gu cunbhalach. Ann an Glaschu tha trì eaglaisean far am bheil seirbhis anns an t-seann chainnt a h-uile Sàbaid. Bha 11,179 Gàidheal ann am baile nan stìopall ann an 1961, ach a réir iomraidh chan eil iad idir fritheilteach air na seirbhisean Gàidhlig. “Nach neònach leibhse,” tha fear-deasachaidh nan duilleagan Gàidhlig a’ sgrìobhadh ann an 1954, “gum faod meur de’n Chomunn Ghàidhealach no ‘Céilidh nan Gàidheal’ no clas Gàidhlig a bhith an àite agus fhathast gun seirbhis Ghàidhlig an sin. Agus, ged chùmte seirbhis, is beag na thigeadh chuice de na laoich a bhios a’ seinn ‘Suas leis a’ Ghàidhlig. ’”
Anns an Eaglais Ghàidhealaich ann an Dùn-éideann tha seirbhis Ghàidhlig gach Sàbaid. Tha seirbhisean Gàidhlig air an cumail cuideachd ann an Eaglais na Trianaid ann an Obar-dheadhain, anns an Eaglais Ghàidhlig ann an Grianaig, agus uair san ràithe ann an Eaglais Cùirt a’ Chrùin ann an Lunnainn.
Tha mu leth-cheud ministear Gàidhealach ann an coimhthionalan far nach eil a’ Ghàidhlig ga searmonachadh, no ann an dreuchdan eile—e. g. anns an arm, no a’ teagasg ann an Oilthigh. Tha mu dhusan de’n àireamh sin ann an coimhthionalan Beurla air a’ Ghàidhealtachd. Tha cuid de’n fheadhainn a tha an diugh air ceann coimhthionail mu dheas air bliadhnachan móra a chur seachad air a’ Ghàidhealtachd mus do dh’fhàg iad Tìr nam Beann. Eadar 1962 agus 1967 thill triùir mhinistearan á Cléir Dhun-eideann gu coimhthionalan san taobh tuath, dithis dhiùbh gu eaglaisean far am bheil seirbhisean Gàidhlig air an cumail. Bidh grunn de na ministearan ann an coimhthionalan Gallda a’ cuideachadh o àm gu àm aig Orduighean ann an sgìrean Gàidhlig. Ach ’se call a th’ann ministearan a bhith ann an coimhthionalan Gàidhealach far nach eil an talantan mar shearmonaichean Gàidhlig air an cur gu feum ach ainneamh. Tha còrr is fichead ministear Gàidhlig, a bharrachd air an fheadhainn a dh’ainmich mi, a tha a nis air uallach coimhthional a leigeil dhiùbh, agus tha grunnan de’n àireamh sin a bhios a’ dol air ceann seirbheis o àm gu àm.
Eadar 1965 agus 1968 chrìochnaich ochdnar oileanach ás na h-Eileanan an Iar cùrsa an fhoghluim. Bha siathnar de’n bhuidhinn
Tha 71 misionaraidh aig an Eaglais air feadh na dùthcha, ann am parraistean tranga sa’ bhaile mhór agus ann an sgìrean sgapte ann an Arcaibh agus Sealtainn agus air a’ Ghàidhealtachd. A réir Leabhar Bliadhnail na h-Eaglais bha trì thar fhichead de na misionaraidhean ann an 1967 a shearmonaicheadh anns a’ Ghàidhlig. Tha ceathrar eile aig an àm so a’ dol troimh ’n fhoghlum no gu tòiseachadh air cùrsa an ionnsachaidh. Tha dithis no triùir de na misionaraidhean a tha an diugh air cluaineas a bhìos a’ cumail seirbheis corra uair.
A thaobh litreachais, chan eil feuman spioradail nan Gàidheal idir air an cur air dearmad le Eaglais na h-Alba. A h-uile mìos tha ochd duilleagan Gàidhlig air an cur an clò an lùib “Life and Work.” Gheibhear sgrìobhaidhean taitneach de gach seòrsa anns an earrainn Ghàidhlig, agus tha cuid a’ cumail a-mach nach ceannaicheadh móran de na Gàidheil am mìosachan mura biodh na duilleagan sin ’na chois! Gach mìos tha searmoinean, laoidhean, naidheachdan agus sgrìobhaidhean eile air an toirt am follais. Tha na duilleagan Gàidhlig air an deasachadh gu comasach agus gu cùramach leis an Oll. Urr. T. M. MacCalmain. Bidh Home Board na h-Eaglais a’ cur a-mach duilleagan soisgeulach ann an Gàidhlig an dràsda ’s a rithist cuideachd.
Mar a thug sinn fainear a cheana tha na mìltean a bhuineas do’n Eaglais Shaoir is do’n Eaglais Shaoir Chléireil ann an sgìrean far am bheil a’ Ghàidhlig fhathast beòthail. Mar sin tha e ’na adhbhar-iongnaidh nach eil a’ Ghàidhlig a’ faighinn àite nas urramaiche anns na mìosachain a tha an dà Eaglais sin a’ craobh-sgaoileadh. Ann am mìosachan na h-Eaglais Saoire—fo’n ainm “An Earrann Gàidhlig” (sic) —tha mu dhuilleig gu leth de sgrìobhaidhean Gàidhlig. Tha an Eaglais Shaor Chléireil a’ toirt mu thrì duilleagan do’n Ghàidhlig, agus bho chionn bliadhna no dhà a nis chan eil annta ach pìosan de leabhar air eadar-theangachadh o’n Bheurla. Chan eil gin de na h-Eaglaisean Cléireil a’ clò-bhualadh stugh-leughaidh airson na cloinne, ged a bhiodh leabhraichean Gàidhlig mar sin anabarrach feumail.
Anns a’ Cholaisde bidh an t-oileanach Gàidhealach ag ionnsachadh iomadh rud a bhios ’na chuideachadh dha ann an obair na ministrealachd. Ach bhiodh e ’na bhuannachd dha nan cluinneadh e òraidean air cuspairean Gàidhealach—eachdraidh na h-Eaglais air
Gu minig tha Gàidhlig na cùbaid air a breacadh le faclan Beurla a tha air an toirt a-steach gun adhbhar sam bith. Ach tha na searmoinean fileanta a chluinnear air an craoladh air an réidio, no a thig a-mach anns na mìosachain a’ dearbhadh gur fìor briathran a’ bhàird:
“Chan fheum i iasad.”
Bidh na sailm air an ainmeachadh ann am Beurla ann an iomadh àite, ged nach eil duine san éisdeachd nach tuig a’ Ghàidhlig.
Chan eil cor na Gàidhlig ann an Eaglais na h-Alba ach mar sgàthan air suidheachadh ar cainnt anns a’ bhitheantas. Anns an Eaglais anns na h-Eileanan an Iar tha i fhathast tapaidh; ach an sud ’s an so tha a’ Bheurla, uidh air n-uidh, a’ faotainn làmh an uachdair. Tha a’ chùis ann an làmhan a’ Ghàidheil fhéin. Ma chailleas a’ Ghàidhlig a h-àite anns an Eaglais chan urrainn dhuinn a’ choire a chur air “mìorun mór nan Gall” no air Bòrd an Fhoghluim no air cumhachd sam bith eile, ach bidh sinne, na Gàidheil, ciontach. Agus ma gheibh a’ Ghàidhlig bàs anns an Eaglais, theid iomadh cleachdadh measail á bith còmhla rithe.
| title | A’ Ghàidhlig ann an Eaglais na h-Alba |
| internal date | 1968.0 |
| display date | 1968 |
| publication date | 1968 |
| level | |
| reference template | Ruairidh MacLeòid in Gairm 65 %p |
| parent text | Gairm 65 |