---

[41]

AINMEAN GAIDHLIG SA PHIOBAIREACHD

le Deòrsa Moss (Ceasog, Inbhir-Nis)

Pìob: (pipe, bagpipe, Sas. )Sgrìobh Laidinich agus Greugaich o shean gum b’ann o na Ceiltich, an deisgeart Eòrpa, a fhuair iadsan an t-inneal agus a ainm. Bha a’ phìob aig Ròmanaich am Breatann. B’fheàrr le Cuimrich, sna linntean, meadhonach, clàrsach agus cruit(telyn a crwth), agus theirte gum b’ ann o na Gàidheil(y Gwyddeli)a thàinig am beagan de phìobaireachd a bha aca. Ach, cha sean-Ghàidhealach am focal so, leis an litir “P” sin, nach robh ann an Gàidhlig àrsaidh idir. Thuit “P” Indo-Eòrpach ás a’ Ghàidhlig, an dà cheum, leis a’ mhùthadh consan a bha innte, mar so:— “p” ; gu “ph” = “ f”; “f” gu “fh” a bha ’na thosd. Ghabh Tiutoinig (Sasnaig 7c) an ceud cheum sin, ach stad i ann sin. Mhair “p” sa Laidin, mar so: —Laidin “pater”; Sasnaig “father”; Gàidhlig “athair.”

Chaidh “qu” Indo-Eòrpach ann am “p” an Greugais agus am Breatainig, ach ann an “c” an Gàidhlig.

Dar a thàinig Crìosdachd, thog Gàidhlig ioma focal á Laidin agus “p” annta. Dar a bha na Gàidheil cleachdta ri “p” a rìs, dh’éirich ioma focal fìor-Ghaidhealach le “p” ann, ach cha tig leis an fhocal so bhith air aon diubh sin, agus e cho coitcheann an cainntean eile.

Leis sin uile, focal iasad o chànain eile e so, agus Laidin as coltaiche.

Pìob mhàla: bagpipe (Sas.)

Pìob-uilinn: bellows - pipe (Sas.)

Pìob-shionnaich: (1) goose -pipe, (2) bellows- pipe (Sas.) cha robh ann an (1) sin ach feadan, màla, agus gaothair.

Pìobaireachd: piping (Sas.) (1) seinn an innil, (2) dreuchd a’ phìobair; Tha “pibroch,” atharrais de’n fhocal so, aig Goill mar ainm Sasunnach air Ceòl Mór. Bha iad gun ainm air, leis nach robh a leithid de che òl aca ’nam pìobairachd féin, agus “piping” aca air na riochdaichear le “pìobaireachd” an Gàidhlig. Tha sin ceart gu leòr, ach thòisich cuid ri sgrìobhadh “pìobaireachd” an ionad “pibroch ,mar ainm Sasunnach air Ceòl Mór. Tha sin buileach

---

[42] ceàrr, oir cha robh focal coltach ri “pìobaireachd” am beurla Shasuinn riamh, agus cha robh an taidheam sin air an fhocal an Gàidhlig riamh. Tha clàrsaireachd, cruiteireachd, fìdhleireachd 7c. air imirt nan inneal sin, coma cia gnè chiùil a sheinnear; Gu h-amhlaidh pìobàireachd.

Dos: pipe - drone (Sas.) an nuimhir iolra “na duis.”

Sùmaire: big - drone (Sas.) aig cuid a-mhàin. Bha “an dos mór” na bu choitchinne.

Gaothair: blow - pipe (Sas.)

Gothach, guthach: reed (Sas.) de innealan ciùil a-mhàin.

Deòcan: drone - reed (Sas.) gothach nan dos.

Ribheid, rifeid: chanter reed (Sas.) gothach an fheadain. Tha calp (rivet, Sas.) annta so, de chopar mar is mince. Leis sin, theagamh gu bheil caramasg ann so eadar an dà fhocal Sasunnach “reed” agus “rivet.”

Feadan: pipe -chanter, practice- chanter (Sas. ). Ghoirte “feadan” de gach gnè de inneal-séididh gun mhàla, de fhiodh no de chuilc, le tuill mheur air an cuirte port. Cha robh iad ach beag suarach, ach nuair a chaidh màla a chur air, thàinig difir. Ghoirte “pìob” dith an uair sin, agus mhair “feadan” air an roinn dith air an cuirte port.

Fiugh: ferrule (Sas. ). Air a’ phìob, tha iad so de airgead, de ìobar, de gheal-mheatailt, 7c, agus o shean de chnàimh agus de adhairc. Bha focal ann “iogh no iodh no idh” air “chain - link” (Sas.) no air cearcall no dul de mheatailt, no eile. Theagamh gur e sin a tha ann so, le “f” prostetic.

Pongas dialtach: syllabic notation (Sas.) pongas siollach, pongaidheachd shiollach, pongachd lideach, agus corra rian eile.

Pongas aibidileach: theirte [GABCDEFGA] ri pongan an fheadain. Fuaim orra sin “go (ga), á, bé, co, da, è, ef, go, à.” Ainmean a-mhàin iad sin.

Cantaireachd: singing , chanting (Sas. ). An ceàrnan àraidh, ghoirte “cantaireachd” de phuirt-a- beul de ghnè sam bith. Ach, a-measg pìobairean an coitchinne, ghoirte “cantaireachd” de phuirt-a- beul de’n phongas dhialtach. Nam biodh e sin sgrìobhta, gun a sheinn, cha bu chantaireachd e.

Ceol Mór: classical music (Sas. ). Gnè de cheòl oileanla Gàidhealach a bha seinnte aca air clàrsaich, air cruit, an ceòl-gutha, agus air pìob. Cha b’ionann cleachd aig pìob nan naoi pong, agus aig clàrsaich is cruit nan iol phong, ach b’e an aon ghné chiùil bha ann. Tha ceòl mór nan clàrsairean air ceal o chionn fada. An dàla nan Oran Mór, tha gach neach le’n rianaichear ás-ùr iad, ag cur sgiuic eile Ghallda orra, gus nach ceòl mór tuilleadh iad. Thoill pìobairean am moladh leis gum b’fheàrr a ghléidh iad an Ceòl Mór Gaidhealach, ach tha iad a’ tilgeil an deagh chliù sin uatha. Tha dà ghné de cheòl mór na pìoba ann a nis. (1) Fìor Cheòl Mór

---

[43] Gàidhealach, ach is tearc iad aig a bheil a eòlas a nis, agus cha chluinnear air ràdio, no air co-fharpuis tuilleadh e. (2) atharrais shuarach Ghallda deth. Is e so a chluinnear air ràdio, agus a sparrar air foghlamaich uile a nis, le dream a tha ’nan sàrphìobairean do thaobh imirt an innil, ach gun eòlas a’ chiùil mhóir gu ceart aca. Their cuid nach gabh Ceòl Mór a sheinn ach air pìob a-mhàin, leis na fo-phongan. Saobh thagairt i sin, oir is ann do imirt an innil a bhuineas na fo-phongan, agus chan ann do’n ghné chiùil.

Mór-phongan: full notes, main notes (Sas. ). Is iad so a nì port, agus ceòl, agus Ceòl Mór, deth, eu-coltach ri fo-phongan anns nach eil ach obair-ghréis, no seòl imirt an innil, no coltach ri salann sa’ bhrochan, a chum blas a chur air.

Fo-phong: grace - note (Sas. ). Leis gur e fuaim gun stad a gheibhear o phìob, eu-coltach ri innealan eile, tha dà fhàth as an cuirear feum le pìob air fo-phongan, (1) a chum pongan air an aon sreath a sgaradh o chéile, (2) a chum blas no cudrom a chur air pongan eile.

Urlar: theme , ground (Sas. ).

Lù: aig bàird? gleusadh a lù ? aig clàrsairean: —ainm air an àird-fhuaim, pitch (Sas. ), do an gleusadh iad an inneal. Aig pìobairean, cebè bu bhun-chiall do’n fhocal so, mhair e eatorra mar ainm air grunn de phongan, agus fo-phongan, a sheinnte san aon dòigh, cebè port an seinnte iad. Agus shainichte gach “lù” le focal, no siolla, roimhe, mar tha “leum-lù, crùn-lù, 7c.” Gheibhear “lùth, lùdh, lùgh” sgrìobhta, ach fuaim “lù” orra uile. Gheibhear “luadh” (taorluadh, crunluadh) an leabhair de cheòl na pìoba, ach cha robh a leithid riamh aig dream dom bu dual Gaidhlig. “Lù” aca-san.

Saineagran: variation (Sas. ). Air gné sam bith, ach gu sònrach air na gheibhear an leithid “Crònan na Cailliche,” agus air na théid fo’n ainm “Dùblachadh an Urlair.”

Leagadh: rhythmic variation (Sas. ). Na leagainnean (leagaidhnean) annta so, ghabhta mór-phongan de chnamhlach an ùrlair, agus sheinnte iad sin le lù àraidh, an t-aon lù, an déidh gach mórphuing, ach le cadansa an sud ’s an so. An sin, rachta thairis orra a rìs ás eugmhais cadansa. Agus a rìs, theagu fa dheich, le saine lù mar sin. Their cuid, agus fìrinn aca, gu bheil cus de dhol-thairis air an aon nì aca, ach gu fìor, rinn na sean phìobairean ceòl deth. Ach cha deanar ceòl deth san atharrais Ghallta a nis, oir tha iadsan air pongan riantach a ghearradh ás, nì a chuireas cus sìnidh air a’ mhórphong, agus sging air an lù. Agus iad gu baogach a’ leum o mhórphong gu mórphong gun cheòl idir ann, ach geastal meuraidh a-mhàin. Mar a thuigear o bhun-chéill an fhocail, ghoirte “leagadh” an tùs de’n ghné am biodh lù, a dhùnadh gu “A” ìosal, no gu “G” ìosal, an déidh gach mórphuing. Ach tre ùine dh’éirich gu robh an t-ainm so aca air a’ ghné so de shaineagran gu léir, ge dùinte, fosgailte, mach, no breabach, i.

---

[44]

Roinnear “leagannan” ’nan ceithir, eadhon: —siubhal, leumlù, taorlù, crùnlù, agus roinnear iasdan ’nan ceithir ann an seòl eile, eadhon: —dùinte, fosgailte, mach, breabach. B’e an dòigh am biodh na meòir air an fheadan, a bu chiall do na focail “dùinte, fosgailte” sin.

Siubhal: an leagadh as sìmpli, agus an ceud leagadh a tha ’na iùl do gach leagadh a thig ’na dhéidh. Ceithir gné deth; sampal dhiubh sin.

dùinte: —g C e A, g B e G; hoen, hoem.

mach: —g C e C, g B e B; hoeo, hioeo.

fosgailte: —g A d C, g G d B; hindo, himto.

breabach: —g C e A d C, g B e G d B; hoenda, hioemto.

Chan eil co-cheangal eadar an t-ainm so agus am focal “siubhal” = triall, imeachd. Theirte gum b’e bha ann, rian truaillte, a dh’éirich o mhì-thuigse, air ainm an robh “iùl” no “seòl.”

Iùl-lù: ainm eile air “siubhal.”

Leum-lù: g C gdg AE, g B gd G E; hobare (hobane), hiòbame. Fada an ceud phong, agus goirid càch.

Taor-lù: dùinte: —g C gdg A e A, g B gd G e G; hobanen, hiòbamem.

---

[45]

mach: —g C gdg C e C, g B gdg B e B; hodroeo, hiotroeo.
fosgailte: —g A d C e C, g G d B e B; hindoeo, himtoeo.
breabach: —g C gdg A e A d C, g B gd G e G d B; hobanen-do, hiòbamem-to.

“Dùinte” o gach pong de’n fheadan, “mach” sa làimh ìosail a-mhàin, “fosgailte” sa làimh ìosail a-mhàin, “breabach” o gach pong de’n fheadan. Ach, cha deanta “leagadh” le taorlù fosgailte. Sheinnte taorlù geàrr ’na ionad.

Tuar-lù geàrr: AAA C, GGG B; Is e am pong deireannach, de gach grunn, as mór-phong on ùrlar, agus leis sin, tha e fada, agus goirid na trì a tha roimhe. Leanaidh e so an siubhal fosgailte do gach pong de’n fheadan.

Crùn-lù: Is e as tuairisg do’n chrùn-lù, gur ionann a cheud phong, s a dhara pong, agus an dà phong de’n t-siubhal, agus gur e an dara pong sin as bonn do’n char air E, agus anns an rian bhreabach, ionann am pong sin agus an ceud phong de’n dà a chuirear ris.

dùinte: —g C gdg A eafa E, g B gd G egfg E; hòbandre, hiòbamdre.
mach: —g C gdg C ecfc E, g B gdg B ebfb E; hodrodre, hiòtrodre.
fosgailte: —g A d C ecfc E, g G d B ebfb E; hindodre, himtodre.
breabach: —g C gdg A eafa E A d C, g B gd G egfg E G d B; hobandre-endo, hiòbamdre-emto.

Cas-lù: “grip” aig pìobairean, am beurla Shasuinn, air so. Fo-phongan g d g( .i. “g” ìosal). Do réir beul-aithris, bha rud-eigin mar so aig clàrsairean Gàidhealach. Sheinneadh iad, agus stadadh iad, le meur air teud, mionphong fo, agus os cionn, agus a rìs fo an mhórphong air an seinneadh iad a leithid. Sheinneadh na sean phìobairean e air A, B, C, agus atharrach rian deth aca air “D” agus “G. ìosal.” Ach anns an atharrais Ghallda, seinnear e air pong air bith.

Barr-lù: lù o E gu G àrd; sa’ chantaireachd: —chèdar ù. Sa’ chantaireachd aig Caimbeul, Coire Ghunna; chèdarì.

Aig Aonghus MacAoidh E fegef G.
Aig MacArtair E gefe G.
Aig Comunn na Pìobaireachd E fegefe G.

Lù eile o’n phong G ìosal gu G àrd, mar so: —G eafa G, no aig cuid, G egfg G; imbarù, imbamù.

Cliath-lù: E afa E nó eafa E; edre nó dre.

Crath-lù: na Na Crathannan.

Lù air A ìosal, B, D, E. F, G ard. Chan eil ann so ach trì pongan air an aon sreath, air an sgaradh le fo-phongan as ìsle na iad féin. Anns an t-seòl-tìmidh bu shine, bha an ceud phong fada, agus an pong goirid, agus bha bualadh an fho-phuing caran coltach ri crathadh a’ mheòir. Thàinig dòigh-thìmidh eile, agus dh’éirich eatorra B D D an ionad D D D, ach mhair an t-ainm.

---

[46]

Dithis: ainm eile air “siubhal dùinte.”

Trì-lù, Tùbh-lù: ainmean, no rianan, eile air taor-lù, gun fios againn orra ach gum bu choitchinne “taor-lù.”

Leagadh-suas: ainm eile air leagadh fosgailte, a tha a’ dol suas o A ìosal, no G ìosal. Tha “leagadh” agus “suas” an aghaidh a chéile, ach dh’éirich an t-ainm air faotainn do “leagadh” a’ chiall sin “variation.”

Docha-lùdaig: ainm air lù C B A no D B A. Cadansa roimhe, C no D fada, B glé ghoirid, agus fo-phong G ìosal air dà thaobh a’ phuing B sin. Mar so: —ged C g B g A, agus ge D g B g A; hihorodin, hiarodin.

Cuisle-ciùil: iolradh air Cusail-chiùil, ainm eile air pìob, gu sonrach air pìob-uilne; cuisleannach=pìobair .

Gultraighe: ceòl bròin, cumhannan. O an fhocal “gul.”

Geantraighe: ceòl eutrom, puirt màrsaidh no rincidh.

Suantraighe: ceòl cadail, tàlaidhean. O an fhocal “suain.”

[Sanasan]