NA TONNAN NAR N-AGHAIDH

le EILIDH WATT

SAOIL an e m’inntinn-sa a-mhàin a chì ceangal eadar achdan Chanute—an rìgh cumhachdach sin a shuidh ’na chathair rìgheil aig gob na tuinne—is eadar An-An agus Chi-Chi, is eadar AmMerchant of Venice, is màthair Shamuel, is stait mhnathan is dochairean an t-saoghail.

Chionns gum bheil draghan mhnathan is clainne, is an eucoir a thathas a’ deanamh orra air an toirt fo mo chomhair gu tric dh’aom mi cluas gheur ri deasbaireachd air an réidio an oidhche roimhe oir b’e seo am bonn deasbaid. Ach ged bha na deasbairean mar aon ann a bhi ag aideachadh gun robh dochairean ann, cha robh iad mar aon ’nam beachdan air dé bu mhàthair-aobhair de’n stait seo. Ach a rithist bha iad mar aon anns nach robh fios aca ciamar a leasaichte an stait seo.

Is e mo bheachd gur e an dìleab a thainig thugainn troimh na linn as màthair-aobhair do’n chuid mhóir dhe.

Chuimhnich mi mar bha mi air m’uabhasadh anns an sgoil nuair e leugh mi AmMerchant of Venice. Bha càch a’ gabhail Bassanio mar dhiùnlach gasda is Shylock mar eucorach. Ach bha mise a’ faicinn Bassanio ’na mheirleach ladorna a bha dol a phòsadh boireannach airson a beartas, agus a’ cur roimhe a maoin a sgapadh le làmh fhosgailte, fhiùghantach, gu bhi a’ pàidheadh a chuid fhiachan fhéin is fiachan a chompanaich. Cha robh faighneachd dol a bhi air a cead. Bha Bassanio is a chompanaich a’ meas mar spòrs smugaid a thilgeadh air Shylock chionns gum b’Iùdhach e—Shylock nach d’fhuair, fada is aithne dhuinn, roghainn a dheanamh air dé an treubh bho’n a tigeadh e. “Dé th’ann ach dealbh-chluich?” theireadh na sgoilearan eile riumsa is an fhearg orm. Air mo shon-sa mus ann mar seo a bha cùisean dh’fheumte cùisean atharrachadh.

Ach ciamar?

Oir leam, anns a’ chiad àite, gun bitheadh e iomchuidh a bhi a’ cur air shùilean do gach gileanach dé a tha ri leasachadh anns an t-saoghal. Chan e bhi ga chleth. Mus uidheamaich iad iad fhéin airosn a’ chath feumaidh iad tomhas an nàmhaid a ghabhail. Is e ar dìleab ar nàmhaid.

Mar dhealbh Shakespeare annsA Mercant of Veniceis ann mar sin bha cùisean aig an ám agus airson ioma linn ’na dhéidh. Chan e mhàin nach robh ùghdarras aig boireannach a beartas fhéin a roinn no sgapadh, a réir a toil fhéin, ach bha a pearsa mar bhad de àirneis tighe a h-athar, no a fir pòsda, no a bràthar. Tha iomradh air a dheanamh air fear a reic a bhean aig féill spréidh. (Life in Cornwall in Mid Nineteenth Century). Cheangail e ròpa mu meadhoin, gus sealltainn gun robh e air an fhéill leatha is ag iarraidh tairgse oirre. Bho cheàrd-staoin fhuair e ceithear sgillinn oirre. Thogadh bhuaidhe dà sgillin chionns gun do ghabh e cothrom na féille. B’e seo an t-suim a bhathas a’ togail bho neach a reiceadh muc aig an fhéill.

Beagan bhliadhnaichean an déidh sin reic fear eile a bhean airons leth-chrun: fear eile a bhean airson not. Bha a’ phrìs a’ dol suas. Dòcha gun robh gainne mhnathan ann.

Ged bha daoine caomha an aghaidh a’ chleachda bhorb seo cha robh e mì-laghail. Faodaidh e bhi gun robh an cleachda air mairtinn gus ar latha fhéin mur b’e gum faodadh cosgais airgid a bhi an ceangal ris. Dh’ fhaodadh fear a chasan a thoirt leis is a bhean is a theaglach fhàgail gun tighinn-a- stigh air bith. Dh’fheumadh an sgìreachd a bhi cosg orra. Nuair a dhrùidh e air stiùbhartan na sgìrean gun robh call orra chuir iad an aghaidh a’ chleachda.

Sin mar a bha a-measg daoine borba Shasuinn. Agus ann an Alba?

Ann an Glaschu—ged nach urrainn domh m’ùghdarras ainmeachadh an ceartuair (dòcha Strachey, The Cause) —cha robh iad nì na b’fheàrr. Reic fear a bhean. Fhuair e oirre bòrd-bidhe, cóig tasdain, agus cù. A bhàrr sin thuirt e gun d’fhuair e sìth agus fois.

Ach is e bean ann an Glaschu a bu mheadhoin stad a chuir air a’ chleachda seo. Thainig fathunn gu cluais gun robh a coimhleapach am beachd a reic. Theagamh gun robh i de’n bheachd gum b’fheàrr an t-olc air an robh i eòlach na ’n t-olc air nach do chuir i fhathast dearbhadh. Cha robh cluain ri chur oirre. Fads a bha na fir anns an tigh-òsda, chruinnich na mnathan agus rinn iad balla-bacaidh aig mullach na staidhre, leis gach bad de àirneis an tighe a rachadh aca air a thogail. Cha robh iad gun cuilbheartachd—is bha feum air. Bha làn fhios aca gun robh an latha caillte aon uair is gun robh gréim aig na fir oirre.

Mar sin fhuair a’ chiad fhear a chuir a chas air an staidhre sgleog mun bhathais le cnap guail. Cha dìreadh an staidhre ach fear an déidh fear, is cha robh iarraidh aig fear sam bi a bhi aig aghaidh a’ chath. Bha ceatharnaich gu leòr a’ gabhail math tèaruinteachd na sràide is a bha a’ sparradh nan cladhairean a bha aig bonn na staidhre.

Cha toireadh taobh seach taobh géill is làn fhios aca dé bhitheadh an cois na ruaige.

Thainig nàbaidhean iorghuilleach, is thainig gràisg a bha coma

ceart no ceàrr ach cothrom fhaighinn air ceann fir-eigin. B’e an t-arm dearg a chuir casg air an aimhreite anns a’ cheann thall. Ach a rithist bha cosgais air an luchd riaghlaidh. Chaidh uinneagan is dorsan a bhriseadh, chaidh bathar a ghoid á bùthan. Dh’fheumte seo a bhacadh. ’Na lorg dh’ fheumte bacadh a chur air a bhi reic mhnathan.

Anns na h-earrannan sin de’n dùthaich far am bheil na fir a’ deanamh am beò-shlàinte ás obair throm, is far am bheil feum air neart bodhaig, is e na fir ceannardan an teaghlaich is cha chuir boireannach glic teagamh ann. Chì sinn sin ann a ceann a tuath Shasuinn.

Faodaidh e bhi gum bheil sibh eòlach air Andy Capp. Tha nacartoonsa’ dealbh duine beag aig am bheil smachd air a bhean. Is e sgliùrach thruagh a tha innte-se, a’ sìor fhrithealadh dhasan leis an dòchas a chumail air a dhòigh. Is ann do sgìreachd teann air a’ Chaisteal Nuadh a bhoineas a fear a tha a’ tarraing nacartoonsseo agus á sgìreachd far am bheil na fir a’ buinnig an teachd-an-tìr le obair chruaidh, shalach. Chionns gun tuigear co air a thathas a’ bualadh tha meas mór air nacartoonsseo anns an earrann seo de’n dùthaich. B’ann anns an Chaisteal Nuadh a thug breitheamh a-mach binn—agus sin ri mo chuimhne fhéin—air taobh fear a thug slachdadh air a bhean. Thuirt an duine foghlumaichte seo gun robh e ’na chleachdadh riamh aig muinntir na dùthcha na fir a bhi cumail smachd air mnathaibh. B’e siud an oighreachd a fhuair iad bho’n sinnsear. Cha deaach an cleachda ás. Is e am fear ceannard an tighe. Is cinnteach mar sin nach eil e ach a réir gnàthas gun cuireadh bàillidhean a’ Chaisteil Nuaidh Charlotte Desramault fo chùram a h-athar ged bhitheadh e an aghaidh lagh na rìgheachd is an aghaidh iarradas nàduir.

[Sanas]

Faodaidh e bhi gum bheil na boireannaich fhéin leagte ris an stait seo oir bha aon bhoireannach co-dhiù a-measg nam bàillidhean. Dòcha gum bheil a’ choire aig na boireannaich.

Ach ceudan bhliadhnaichean mun do thachair ni de’n tug iomradh chaidh laghan a dheanamh gus stait nam mnathan a leasachadh. Leugh sinn uile mu dheighinn an rìgh, Canute, a bha iomraiteach air son a ghliocas, ged is dòcha nach robh na leabhraichean ga dhealbh mar dhuine glic. Ach a-measg laghan is riaghailtean eile a rinn e, rinn e laghan gus mnathan is maighdeannan a theasruigeadh. Ged bhitheas muinntir an latha an diugh a’ gearan bha am barrachd feum aca air teasruigeadh na tha aca an diugh. Tuigear na cleachdan ma bheir mi iomradh ann am beagan fhacail air na laghan aige a tha fada is a’ glacadh móran nithean ’na puind.

Cha bhitheadh e ceadaichte do’n athair a nighean a phòsadh ri fear an aghaidh a toil.

Cha bhitheadh e ceadaichte do’n fhear pòsda cuibhreann am mnatha a chumail, is i fhéin a chur bhuaithe.

Cha robh cead aca boireannaich a ghabhail mar thràillean le làmh làidir.

Faodaidh mi ràdh anns an dol seachad nach boineadh na laghan seo ri beatha nam bochdan. Dé lagh a dhìonadh iadsan bho’n aire is bho ’n obair?

Is fada a bhitheas cuimhne againn mar bha ùidh aig na Ruiseanaich is aig muinntir Bhreatainn gum bitheadh àl aig An-An is Chi-Chi. Cha leig mi leas aithris a dheanamh air an oidhirp a chaidh a dheanamh gus an ceann seo a ruigheachd. Cha leigeadh ise esan teann oirre. Cha robh àl aig napandasoir is e seo an riaghailt a-measg nan brùidean gun anam: mar eil an t-ainmhidh boireann leagte ris, feumaidh a’ bhrùid fhireann cumail air falbh, beag no mór iad, o luch gus an leóghann. Chan eil làmhan orrasan a ghlacas is chumas gréim.

Có nach cual iomradh air Sàmuel, am breitheamh ceart aig na h-Iùdhaich? Thug Elkanah do bhean cuibhrionn na bu mhotha na thug e do neach eile. Bha barrachd meas aige oirre na bha aige as fear no tè eile. Dh’aindeoin sin thigeadh e oirre leatha fhéin is deòir a’ ruith. Theireadh e: “Carson a tha thu ri caoidh, Hannah. Nach fheàrr mise dhuit na deichnear mhic?”

Chan eil e air aithris ciamar a fhreagaireadh i, is chan eil feum air an aithris oir nach robh fhios gum b’fheàrr leatha-se aon mhac na beartas Elkanah no am meas a bha aige oirre.

Cha chuidich am fios seo daoine ri laghan dòigheil a dheanamh an uair a chuimhnicheas iad nach eil móran os cionn ceud bliadhna air ais bhon bha e ’na chleachda aig fir a bhi gin chloinne gus an

reic mar thràillean, Sasunnaich is Albannaich gun feàrr air fear seach fear. Gun teagamh b’e màthraichean dubha a bh’aig na leanaban. Gun teagamh chionns gum bitheadh iadsan na bu ghile dòcha nach bitheadh iadsan ri obair cho sàrachail ri tràillean eile, dòcha ri am falt a chìreadh no brògan a cheangal ann am pàileis mór-fhir. An tuigeadh an fheadhainn sin Hannah? No ise iadsan?

Ach air ais gu Canute oir is dòcha gur h-ann aigesan a tha am facal mu dheireadh. Bha e riamh a’ cur annas orm carson a rinn duine aig an robh cliù duine glic gnìomh cho faoin is a bha air aithris anns an leabhar eachdraidh agam. B’àill, a réir mo leabhar-sa, leis na daoine móra, cothromach a bha mun cuairt dha, toirt a chreidsinn air gun robh buaidh aige air dùilean an t-saoghail mhóir. Chuir iad iompaidh air e fhéin a shuidheachadh aig oir na tràgha far am bacadh e do thuinn na mara tighinn na b’fhaisge air.

Rinn an rìgh seòlta poingeil, mar a chaidh a chomhairleachadh. Shuidh Canute. Thainig na tuinn. Theich Canute.

Carson a rinn an duine glic gnìomh cho beag tùir?

Tha ioma smuaint aig neach nach fhaod e nochdadh do’n rìgh aig am bheil cumhachd thairis air beatha agus bàs, thoireamaid fo-near.

Ri linn na laghan aig Canute bha call mór air na h-uaislean ann airgead is ann an saothair dhaoine. Ach cha leigeadh eagal am beatha dhaibh cur an aghaidh Canute no cantail ris nach robh ann ach gòraiche dha a bhi dol an aghaidh nàduir le laghan. Sheall iad dha nach b’urrainn dha nàdur an t-saoghail atharrachadh. Ni motha le laghan a b’urrainn da nàdur an duine atharrachadh.

Dòcha gun robh e sean, sgìth is air a mhisneachd a chall. Dòcha gun do chuir e aont riutha. Ach aig àird a neart theasruig a bheachdan móran dhaoine.

Tha feum air Canute eile a theasruigeas daoine le geur-bheachan is le gnìomhan.

Ach càite an tòisich e?