GAIDHLIG ANN AN ARGENTINA
le GARBHAN MACAOIDH (Buenos Aires agus an t-Ath-leathann)
Ged bu phàirt de’n impireachd mhóir Spàinntich an tìr ris an abairear Argentina an dràsda, cha b’ann bho’n Spàinn a thàinig na ceud eilthirich shìtheil a rinn dachaidh ùr ann an dùthaich AibhnePlate. Tha e neònach, ach fìor, gun dàinig na ceud Argentinich (co-dhiù, an deigh nan Ruadh-Innseanaich agus nam buadhaichean Spàinnteach) bho Alba.
Thòisich an sgeul ann am Màigh, 1825, nuair a sheòl am bàtaSymmetrybho Lìte gu Buenos Aires, le 250 luchd-turais Albannach air bòrd. Bha e ’nam beachd àiteachas Albannach a stéidheachadh anns an t-Saoghal Nuadh thar a’ Chuan Siar. Bu Ghoill á Dun-phris a’ chuid as mò de na h-eilthirich, ged a tha e soilleir bho’n sloinnidhean gum bu Ghàidheil pàirt co-dhiù de’n t-sinnsir aca (MacDhonnchaidh, MacLaomuinn, agus eile). Ach b’e Beurla, no Beurla leathann, a bhitheadh iad a’ bruidhinn, agus fiù an latha an diugh, tha móran Argentinach-Albannach a tha glé mhór ás a’ Bheurla, mar chànain “mhàthaireil” an sinnsre, ge b’e Goill no Gàidheil iad.
Nuair a choimheadas sinn air Argentina gu léir, chan fhaic sinn móran chomharradh gun robh riamh buaidh aig a’ Ghàidhlig air an dùthaich, ged a chaidh àiteachas Gàidhealach a stéidheachadh an siod ’s an seo, gu h-àraid ann am mór-roinn Entre Ríos, anns an ear-thuath, faisg air Uruguay. Chan eil glé fhada bho bha Gàidhlig air a cluinntinn air na estancias (tuathanais mhóra) de Phatagonia. Air uairean, ann an Leódhus, tachrar ri croitear Gàidhealach na dhà as urrainn còmhradh a dhèanamh anns an Spàinnis a dh’ionnsaich iad nuair a bha iad ri cìobaireachd anns a’ cheann mu deas de dh’Argentina. Gidheadh, cha robh na h-eilthirich Ghàidhealach riamh cho déidheil air an cànain ris na Cuimrich a stéidhich àiteachas ann am Patagonia fo stiùradh Comunn na Cànain Cuimrich(The Welsh Language Society)a dh’aon ghnothach, chum’s gum faodadh iad an cànain fhéin a bhruidhinn ann an saorsa agus an sìth. Is gann a b’ urrainn duinn
A dh’aindeoin na thubhairteadh mu dheidhinn dìth buaidh na Gàidhlig air an nàisean Argentineach, bha àireamh Ghàidheal ann a bha glé bhuadhmhor agus a dh’fhàg drùidheadh nach bu bheag anns a’ Cheann mu Dheas de dh’Ameireaga. Aon dhiubh—Iain A. Mac-Aoidh—b’ e an ceud Ollamh de Fheallsanachd aig Oil-thaigh Naoimh Mharcuis ann an Lima, Peru. Eiseamplair mór anns an Eaglais Chléirich an Argentina b’e an t-Urramach Lachlan MacNéill, a rugadh ann am Barraidh (ged nach bu Chaitliceach e), agus a thòisich a obair mar mhisionaraidh ann am Banda Oriental (Uruguay) an 1866, agus a chaidh pòsadh ri coimhthional Naoimh Eòin, Florencia Varela (Glew, anns a’ Bheurla), àite ann am mór-roinn Buenos Aires, àireamh bhliadhnachan an déidh sin. Ann an Argentina, shearmonaich Maighstir Lachlan ann an trì cànainean: Beurla, Spàinnis agus Gàidhlig. ’Na leabharA Hundred Years in Buenos Airestha J. Monteith Drysdale a’ sgrìobhadh gun do thadhail “an Gàidheal ioma-chainnteach seo an ceann mu dheas de mhor-roinn Entre Ríos, far an robh grunnan de luchd-àiteachaidh Albannach, a’ chuid as mò dhiubh ’nan Gàidheal, d’an do shearmonachadh e air uairean ann an Gàidhlig”.
A rèir sean leth-bhreac deSt . Andrew’s Scots Presbyterian Church Magazine (Buenos Aires), bhitheadh uiread Ghàidheal a’ gabhail còmhnaidh ann an Florencio Varela (faisg air baile Buenos Aires) anns an naoidheamh linn deug ’s gun cumadh Maighstir Lachlan seirbheisean Gàidhlig an sin. Mar seo, tha sinn a’ leughadh anns an irisleabhar air son an Iuchair, 1901:
“Glew agus Jeppener”
“Tha an treas Eaglais Chléireach anns an àiteachas fo iùl an Urr. Lachlain MhicNéill a bha roimhe ’na mhinistear de’n[265]
“Gu beagan bhliadhnachan roimh seo, bha na ceàrnan mun cuairt Eaglais Naoimh Eoin luma-làn de dhaoine bho Alba. Chruinnich iad an sin an déidh do’n cheud àiteachas briseadh suas . . . Bha an coimhthional air lughdachadh . . . a thaobh aobhairean cor beò-shlàinte agus eile . . . Anns na ceud làithean chumadh Mgr. MacNeill, a tha ’na fhìor Ghàidheal, seirbheis Ghàidhlig. Shearmonaicheadh e ann an Spàinnis mar an ceudna, agus is iomchuidh dha dèanamh uaille gun do chuir e an ceill an soisgeul ann an trì cànainean”.
An t-iomradh deireannach mu sheirbheis Ghàidhlig ann an Argentina a b’urrainn duinn lorgadh, b’ann anns an irisleabharBuenos Aires Scotch Church Magazineairson an Fhaoillich, 1890. Tha an t-iomradh mar a leanas:
“Aig an t-seirbheis Ghàidhlig a chaidh a cumail air an 12mh. latha de’n Fhaoilleach, anns an Eaglais, bha eadar 15 agus 20 daoine ann. Tha sinn an dòchas gun tèid aig an Urr. L. MacNèill na seirbheisean seo a chumail an dràsd ’s a rìs. Is dòcha gum bitheadh tuilleadh ga frithealadh nan robh fìos air a thoirt nas tràithe m’a dèidhinn”.
Bho’n dòigh a tha an naidheachd seo air a sgrìobhadh, chan eil e soilleir càit an do chumadh an t-seirbheis. Chaidh an sanas fhoillseachadh an déidh clàr nam baistidhean ann an Eaglais Naoimh Eòin, Glew, ach fo’n tiodal “Nòtaichean” ( ’se sin ri ràdh, Notaichean Coitcheann), an colbh a bhitheadh air a chumail airson naidheachdan Eaglais Buenos Aires. A réir coltais, tha na facail “an Eaglais” a’ ciallachadh Eaglais a’ Bhaile seach Eaglais Glew. Ma tha seo ceart, chumadh MacNéill seirbheisean Gàidhlig anns a’ phrìomh-bhaile mar an ceudna.
Mar chomharradh eile de làthaireachd na Gàidhlig ann am Buenos Aires, fhuair sinn leth-bhreac de Leabhar nan Salm a dh’ fhoillsich Mainzer ann an 1844, ann an leabharlann Eaglais Naoimh Aindreis, Buenos Aires, anns a’ bhliadhna 1971.
Eaglais an Urr. Lachlain MhicNèill ann an Florencio Varela (Glew), mór-roinn Buenos Aires
Bu Lachlan MacNéill am ministear deireannach a bha aig Eaglais Naoimh Eòin, oir sgap na h-Albannaich, no chaill iad an cànain agus an nòsan dùthchasach agus ghabh iad ri dòighean agus dùthchasachd Argentinach. Thréig an coimhthional sean eaglais Florencio Varela.
A réir coltais, bu Sgitheanach d’an ainm MacDhòmhnuill, an duine deireannach anns a’ cheann mu dheas de dh’iomallan Buenos Aires aig an robh Gàidhlig mar chànain mhàthaireil. Chaochail an Dòmhnullach, ach tha a nigheanan a’ fuireach fhathast ann an Temperley (faisg air Florencio Varela/Glew) agus is urrainn daibh cuimhneachadh facal no dhà de’n t-sean chànain a dh’ ionnsaich iad bho ’n athair, ged a dhì-chuimhnich iad gu tur ciall nam facal. Tha an cuid Beurla glé bhrìste cuideachd, ged nach eil coltas gun robh i fileanta riamh. Mar iomadach Argentinach Albannach, is ann glé Spàinnteach a tha iad an dràsda. Cha bhi tuilleadh Dhòmhnullach ann an Temperley, oir chan eil na peathraichean pòsda, agus chan eil iad òg idir.
Nuair a sgrìobh Seumas Dodds nach maireann eachdraidh nan Albannach ann an Argentina agus an eaglaisean (Records of the Scottish Settlers in the River Plate and their Churches,Buenos Aires, 1897), dh’ iarr e air an Urr. Lachlan MacNéill fios a thoirt dha mu dhéidhinn na h-ùine a chuir e seachad anns a’ Bhanda Oriental (Uruguay an diugh).
Fhreagair Mgr. Lachlan ann an litir a chaidh a foillseachadh air taobh duilleagan 340-346 deRecords of the Scottish Settlers.Sgrìobh e ann an aon earrainn:
“Rè na bliadhnachan anns an do thadhail mi Entre Ríos, bha àireamh theaghlaichean a thuigeadh Gàidhlig. Gu tric shearmonaich mi anns a’ chànain mhàthaireil agus blitheadh dusan san éisdeachd. Tha iad air an sgapadh a nis, cuid do mhór-roinn Corrientes, agus cuid thairis air a’ chrìch sin bho nach till siubhalaiche air bith . . .”
Nuair a bha an t-Urr. Dotair J. W. Fleming ’na Mhinistear de dh’ Eaglais Albannaich Naoimh Aindreis, Buenos Aires (1883-1925), b’e ’àbhaist stoc de Bhìobuill Ghàidhlig, Bheurla agus Spàinnis a chumail airson neach sam bith a mhiannaicheadh leth-bhric. A réir coltais, aig a’ bhliadhna 1913 cha robh tuilleadh dhaoine ag iarraidh Bhìobull Gàidhlig, oir ann an irisleabar na h-eaglais airson na bliadhna sin, sgrìobh Dr. Fleming:
“Tha àireamh Bhìobull Gàidhlig agam agus tha coltas ann nach eil duine gan iarraidh. Bithidh ml glé thoilichte leth-bhreac dhiubh a chur an asgaidh a dh’ ionnsaigh neach sam bith a chuireadh luach air a’ Bhìobull Ghàidhlig agus a leughadh e”.
Faodaidh sinn fàth-sgrìobhadh a chur ris an naidheachd bhig bhrònaich seo. Dh’fhoillsich irisleabhar na h-Eaglais Albannaich airson Dùbhlachd, 1962, an sanas seo:
“Tiomnadh Nuadh Gaidhlig
“Fhuaireadh leth-bhreac glé bhrùite de’n Tiomnadh Nuadh ann an seòmar cùil na h-eaglais aig Sraid Perù. 352 (Eaglais baile Buenos Aires). Ghabh aon de na foirfich againn, Mgr. Dòrnhnull Mac-Dhòmhnuill e agus chuir e air falbh e gu bhith air a cheangal a rithist. Mar nach urrainn duinn lorg co leis a bheil e, tha sinn ag cur an t-sanais seo m’a dheidhinn anns an Irisleabhar. Am bheil cuid-eiginn ga thagradh? Tha an duilleag-ainme ag radh:
“TIOMNADH NUADH
Ar Tighearna agus ar Slànuighir
IOSA CRIOSD
(Ainm) J. Cameron, 4th April, 1863” .
“Ma tha fhios aig cuid-eiginn de na leughadairean againn co J. Cameron’, gun abaireadh iad ruinn. Bithidh e taitneach tachairt ris an fhear-sheilbhe ma tha sin comasach”.
Gun amharus cha do lorgadh an Camshronach riamh, oir tha an Tiomnadh Nuadh ath-cheangailte air sgeìlp ann an leabharlann Eaglais Albannach Naoimh Aindreis, Buenos Aires, fhathast. ’Se seo an t-iarmad tiamhaidh deireannach de Ghàidhealtachd Argentina air a shàbhaladh, taing do mheas an Dòmhnullaich air an t-sean chànain.
* * * *
Fhad’s a bha sinn ann am Buenos Aires cha do choinnich sinn ach triùir aig an robh Gàidhlig fhileanta, agus rugadh iad uile ann an Alba. B’iadsan Dr. Niall MacAoidh (fear-seòlaidh na Comhairle Breatunnaich ann am Buenos Aires) agus a Bhean, agus Fionnaghal Mhoireasdan, a tha ’na staf-bhanaltruim ann an taigh-eiridinn an Ath-leathann (Eilean Sgitheanach) a nis.
Ann an Argentina air fad cha d’fhuair sinn ach dà Argentinach Albannach a b’ urrainn beagan còmhraidh a dhèanamh anns a’ Ghàidhlig, agus aig a robh beagan comais a’ chanain a leughadh agus a sgrìobhadh. Is iadsan Alejandro (Alex) MacCoinnich a Rìo Gallegos, Patagonia, aig a’ cheann mu dheas de dh’Argentina, aon de na bailtean móra as iomallaiche de’n t-saoghal (Tha nighean Alex, Gem no Guillermina Eleonora Mackenzie, a tha 18 bliadhna dh’aois, ag ionnsachadh Gàidhlig mar an ceudna); agus Alasdair Lean (MacGhill’ Leathain) a La Lucila (Buenos Aires), ceannard anSouth American Piping Associationagus fear-deasachaidh an aoin irisleabhair Bheurla/Ghàidhlig ann an Amerioga-mu-Dheas(The Blue Bonnet/La Boina Azul).
Tha teaghlach Mhic Néill a’ fuireach ann an Entre Ríos fhathast. Thachair mi ri Lachlan MacNéill, ogha Argentinach bràthair an Urr. Lachlain a bha ’na thuathanach an sin nuair a bha Maighstir Lachlan ’na mhinistear. Chan eil facal Gàidhlig aig Senor Lachlan MacNeilll agus chan eil a chuid Beurla glé fhileanta nas mò.
Mar sin, is beag nach do bhàsaich a’ Ghàidhlig ann an Argentina agus tha a’ Bheurla a’ bàsachadh mar an ceudna anns an dùthaich ud. Is dòcha nach bi ach Spàinnis aig an sliochd. Gidheadh, tha Argentinach Spàinnteach aig a bheil sloinnidhean Gàidhealach, mar MhacNéill, MacFhearchar, MacDhòmhnuill agus Ròs. An ceann greiseig bithidh iadsan cho Argentinach ri Gonzalez, Garcia agus Guevara. Ach fanaidh na h-ainmean Gàidhlig mar chlachan-mìle air slighean farsaing nam Pampas, dùthaich nach faodar cuimhneachadh gun chianalas, mar a chuimhnich na ceud eilthirich Albannach an dùthaich fhéin.
| title | Gàidhlig ann an Argentina |
| internal date | 1974.0 |
| display date | 1974 |
| publication date | 1974 |
| level | |
| reference template | Garbhan MacAoidh in Gairm 87 %p |
| parent text | Gairm 87 |