AM BATA SEUNTA
le Tormod Dòmhnallach.
Chan eil ceàrn de’n chruinne, ge be air bith dé an àireamh mhìltean bliadhna roimh theachd Chrìosd, a th’air ruith bho na chaidh i air tùs fo thuath, anns nach faighear thun an là an diugh iomadh dearbhadh agus comharradh air gun robh a’ chiad luchd àiteachaidh a’ creidsinn ann an dia air choreigin do’n robh iad gu dealasach a’ deanamh aoraidh.
Gu dé is ciall do na clachan àrd, snaidhte, mar a thaStonehengean Sasunn is Tursachan Chalanais an Leódhas agus gu leòr eile de’n t-seòrsa air feadh na Roinn Eòrpa?
Chaidh na leacan ud a ghearradh le mór shaothair agus an cur ’nan seasamh air cluaintean còmhnard, fradharcach, grianach, far, tha e furasda a thuigsinn, am biodh e goireasach do’n t-sluagh an ruidheachd, ’s chan ann an glaicean domhainn, cumhann, no ann an cùiltean uaigneach air cùl gréine.
A bhàrr air na colbhan fìor àrd mar a tha an fheadhainn a dh’ainmich mi, chithear gu bitheanta air iomadh aon de eileanan agus tir-mór ar dùthcha leacan eile nach eil ach mu dhà no trì de thraighean de àirde agus cuid dhiubh-san air an suidheachadh ann an cumadh cearcaill. Theirear riutha sin gu coitcheann “Leacan nan Draoidhean.”
Nis, chan eil an ainm seo ceart no freagarrach ach ann an aon seagh a-mhàin. Cha b’e na draoidhean idir a dhealbh ’s a chuir suas na carraighean an toiseach. Bha siod air a dheanamh le luchd aoraidh, iomadh linn mun tàinig na draoidhean do’n dùthaich. Is ann do’n ghréin a bha am prìomh chràbhadh air a dheanamh.
Ri tìde thàinig na draoidhean. Do bhrìgh ’s gu robh iadsan cuideachd a’ toirt ùmhlachd do’n ghréin ’s do’n bhith no do’n chumhachd a bha iad a’ faicinn air cùl na gréine, lean aid air aoradh timcheall nan colbhan a fhuair iad rompa oir bu mhath a thuig iad có e mu’n robh na tursachan a’ deanamh fianuis. B’e siod na ceud theampuill a chuireadh suas na ar tìr.
Eadar na clachan àrd agus an fheadhainn ìosal air samhlachas cearcaill, tha muthadh nach beag, chan ann a-mhàin ann a meudachd ach anns an aobhar airson an deach an cur anns an òrdugh anns am faicear fathast iad.
Mar a thubhairt mi, bha na colbhan àrd ’nan seòrsa de theampull a bh’air an tathaich le luchd aoraidh ach tha na riombaill ìosal a’ comharrachadh a-mach àiteachan adhlaic thriathan is dhaoine sònraichte eile.
’Se Clachan a theirte ris na h-ionadan aoraidh aosda seo. ’Se siod a dh’fhàg an t-ainm Clachan cho lìonmhor air feadh na Gaidhealtachd agus air teachd do’n chreideamh Chrìosdail, thogadh mar bu trice na ciad eaglaisean anns gach Clachan dlùth do làraichean an t-seann chreideimh.
A bhàrr air na draoidhean a bha ’nan cinn-iùil spioradail do na slòigh agus ’nan ollamhan fòghluimte a’ toirt oilean seachad air iomadh cuspair mar lagh, reul-eòlas, eachdraidh agus bàrdachd, bha feadhainn eile anns na h-aman ceudna a bha ’nan luchd teagaisg air iomadh ealdhain mar goibhneachd, griasachd, fighe, fuaghal, is criadhadaireachd. B’e na Druinnich a theirte ris an luchd ceairde seo agus tha làraichean an ionadan còmhnuidh ris an abrair Totagan nan Druinneach, fathast ri am faicinn faisg air a’ bhaile san do rugadh ’s na thogadh mi anns an Eilean Sgitheanach.
Ach gu bhi a’ tighinn a dh’ionnsaigh ar sgeòil.
Faisg air dà cheud bliadhna roimhe seo, thachair do fhleasgach do’m b’ainm Aoidh, a bhuineadh do aon de eileanan Innse Ghall a bhi a’ buain mhòna n’ar a thàinig trì de’n t-seòrsa leacan seo am follais far an robh e a’ gearradh nam fòidean an cridhe a’ phuill. An dàrna agus an treas bliadhna an deidh siod, mar a bha am poll mòna a’ dol mean air mhean air ais le sìor ghearradh, nochd a’ chuid eile de na clachan ’nan cearcall coimhlionta, le sè leacan anns an riomball mun cuairt agus trì aghaidh ri aghaidh ’nan sreath dhìrich bho thuath gu deas, ’na mheadhon.
Chuir na clachan ioghnadh gu leòr air an òigfhear air dhaibh a bhi cho snasmhor air an gearradh agus cho òrdail air an stéidheachadh. Is iomadh neach a thàinig thun na Mòintich Chiar mar a theirear ris an àite, gam faicinn agus bha feadhainn ann a thagair cead bho’n fhleasgach a chum nan carraighean a thoirt air falbh, oir chunnaic iad feum
Cha toireadh fear ar sgeòil air chor sam bith an cead seo seachad. B’e a fhreagradh — “Cha b’ann gun aobhar sònraichte a chaidh na leacan a chur ’nan seasamh far am bheil iad is far an robh iad tre lìnntean nach urrainn sinne àireamh. Uime sin, fuirichidh iadsan gu léir far na dh’fhàgadh iad, cha teid té dhiubh a thoirt air falbh.” Cha mhotha a chaidh.
Mu ochd bliadhna an déidh an tachartais ud, thòisich móran eileanach air an dùthaich seo fhàgail gu dol air imrich do Ameriga, ’nam measg dh’fhalbh Aoidh le a bhean a bha e air ùr phòsadh.
Mìos mun do dh’fhàg e an t-seann dachaigh anns a’ Ghaidhealtachd, chunnaic e aon oidhche aisling anabarrach iongantach.
Bhruadair e a bhi ’na sheasamh air a’ bhlar-mòna féin, dlùth do na leacan, n’ar a nochd ri thaobh duine deas, sgoinneil, sgeadaichte ann an culaidh nach fac esan riamh ’na latha ’s a thuig e a bhuineadh do na làithean cian a chaidh seachad. B’e seo an trusgan fada, geal, ris an abradh iad leine-chròich, a bha gu ìre bhig a’ ruigheachd beul nam brògan àrd seice a bh’air an ceangal gu dlùth le iallan leathrach ’s a’ ruigheachd suas gu leith a’ chalpa.
Chuir cruthachd a’ choigrich le fhalt is le fheusaig fhada, air an robh coltas a bhi uaireigin geal mar an sneachd ach a chinn buidhe-bhàn air dreach na sòbhraig leis an aois, an cuimhne Aoidh an iomradh a chual e gu minig mu ìomhaigh draoidh. Chuir coran de òr deàlrach a mhaise féin mu mhalaidh leathann an urra urramaich agus b’ àluinn an torc òir a bha mun cuairt de amhaich. Mu theis meadhon thug an t-òganach an aire do chrios seice an tuirc, beothach a bh’air a mheas ro naomh ann am beachd nan seann Cheilteach.
Dh’fhàiltich an tàsg Aoidh gu furbhailteach is labhair e mar seo:
“Is mise Draoidh Artbranain, gaisgeach ro ainmeil ’na a latha. B’esan a’ chiad neach a bhuineadh do’n eilein seo a ghabh ris a’ chreideamh ùr a thug Calum Cille a-nall bho Eirinn agus glé ghoirid an déidh dha bhi air a bhaisteadh dh’eug e. Air dhòmhsa a bhi na bu shine, chaochail mi bliadhnaichean roimhe sin, ’s chan fhac ’s cha chuala mi Calum anns an fheòil. Chaidh mo dhulsach a thiodhlacadh an taobh a-steach de ’n a’ chearcal chlachan seo, dìreach fo na trì leacan a tha ’nan seasamh ’na bhroinn agus mo lorg, leud na ròinneig an taobh a-muigh diubh, far am ruigear oirre gu soirbh.
“Chaidh an lorg shèanadh gu làidir le a tumadh ann an uisgeachan a theasaicheadh le teineachan naoidh Bealltainnean, anns an do ghoileadh lus-nan-druinneach, airson am barrachd buaidh a bhi leatha agus a chum am fiodh fhàgail maiseach agus buan mhaireann.
“Tha e mór agam nach tug thu cead do dhuine a thàinig air tòir nan clachan ceudna an toirt air falbh. Is fada an àireamh linntean bho na chaidh mo chorp-sa ’na thalamh mìn ach tha mo lorg an siud fathast, ’ ’s e a’ comharrachadh an bhad le a mheur) a cheart cho briagha, làidir, ’s a bha i n’ar a chuireadh fo’n talamh i ri mo thaobh.
“Nis, mar dhuais dhuit airson do spéis do’m àit’ adhlaic, tha mi airson gun gabh thu mo bhata a ni rathail thu féin agus gach glùn a thig a-mach bhuat. Cuiridh e ionmhas ’na do char agus ’nan car-san a ni saoibhir sibh tre iomadh ceud bliadhna. Cumaidh thu an lorg gu cùramach ’na do dhachaigh air an cuir i dìon is gleidheadh nach dìbir bho chunnart nàimhdean is thubaistean mì-aghmhor.
“Ma bheirear ionnsaigh ort le eascairdean ’s thu air a’ bhlàr a-muigh, chithear am bata a’ fàgail ionaid gleidhidh ’na do sheòmar ’s ag imeachd air an raon leis féin, ach chan ann idir leis féin a bhios e gluasad, bidh e ’na mo làimh dheis-sa fad’ an t-siubhail. Ged a chì na h-uile am bata air falbhan, bidh mise neo-fhaicsinneach air a chùl, chan fhaic neach mór no beag mi. As m’aonais cha bhiodh e comasach do’n luirg imeachd.
“Thig thu a chladhach airson a’ bhata anns a’ mhadainn, greis mun éirich grian òg a’ Chéitein. Bheir thu leat a’ chas-chrom, gidheadh, feumaidh thu am faobhar iaruinn leis am bi thu a’ dùsgadh nan ceapan a chath dhith agus am fiodh fodha a dheanamh geur, airson gun tionndaidh e an talamh dhuit oir ged a tha cumhachd mhór aig an iarunn thar cuid de spioradan an t-saoghail eile, chan eil e idir cneasda a thoirt leat a shireadh ulaidh, ni motha dh’fheumas nì sam bith anns am bi cruaidh a bhi air do shiubhal aig a’ cheart àm.
“Seallaidh thu air cuairt nan speur anns an àird’ an ear agus chì thu glé ìosal os cionn nam beann, planaid bheag, fhann ris an abrairMercury. Tha a solus cho lag agus nach faicear e ach roimh éirigh na gréine agus tacan an déidh do’n ghréin laighe.
“Tha buaidh iongantach aigMercuryair deagh rath a chur air duine. Chan e gu bheil buaidh no cumhachd aig planaid no aig reul annta féin ach is comharradh no samhla iad air na cumhachdan rathail no mì-rathail a th’air an cùl. Aig a’ cheann thall, chan eil an leithid de rud ri mì-àgh no mì-rath ann. Chan eil anns an nì tha daoine a’ meas[336]
“Tha mi faicinn gum bheil thu air bheul seòladh do thìr fad’ ás Ameriga far an soirbhich leat gu ro mhath ach n’ar a dh’fhàsas thu anabarrach beairteach dealaichidh an lorg riut, fàgaidh i do thigh gu dìomhair is chan fhaic thu i nas mò. Slàn leat fhir mo chridhe, na dìochuimhnich deanamh mar a dh’àithn’ mi dhuit.” Le siod a ràdh chaidh an draoidh ás an t-sealladh.
Rinn an aisling drùdhadh nach bu bheag air Aoidh. Fad’ an là a-màireach cha b’urrainn dha na chunnaic ’s na chual e a leigeil ás inntinn, gidheadh theireadh e ris féin an ceann gach greis nach robh ann ach faoin bhruadar na h-oidhche do nach robh math géill a thoirt is leig e tairgse chòir an draoidh ás a cheann.
Trì oidhche an déidh a’ chéile, chunnaic Aoidh an aon aisling gun atharrachadh ann an dòigh sam bith ach ann am bruadar na treas oidhche shaoil leis gun robh an draoidh fo dhiomb is fo dhoilgheas ris n’ar a thuirt e car beag cas “Cha do choimhlion thu idir na dh’earb mi riut. Bi glic ’s na caill an cothrom nach tig a rithist!”
’Se bhuil a bh’ann gun do dh’éirich Aoidh gu ro mhoch an ath mhadainn is bha e féin ’s a’ chas-chrom de’n do sgath e a’ chruaidh, aig leacan na Mòintich Chiar, ann an glasadh an latha.
Ged a bha a’ chas-chrom ás aonais an iaruinn cha robh am faobhar fiodha fada a’ dùsgadh an talamh nach do thachair a bhi aon chuid cruaidh no righinn.
Greiseag mun do dh’éirich a’ ghrian, thàinig an lorg am fradharc ’na làn mhaise ’s i a cheart cho ùr, làidir, ’s a bha i air an latha air an do thìodhlaiceadh i. Bha i garbh, taiceil, còrr math is cóig troighean am fad’ agus a dreach buidhe.
Thog Aoidh a shùil gu cuairt nan speur, chunnaic e solus rathail Mhercury. Fann ’s mar a bha e, thuig e gu robh an comharradh ’na leas ’s gu robh làn shealbh an dàn dha a chionn agus mar a mhìnich an draoidh gun robh an t-airgead riamh air a mheas coisrigte le cumhachd an dé cheudna, nì a b’aobhar air gun robh an leithid de chomas aig bonn geal sé sgillinn, no tasdan, a loisgeadh á gunna, air buidsichean a leònadh is làmh an uachdar fhaotainn air an cuilbheartan.
’Na eachdraidh, tha an sgrìobhaich ainmeil Iulius Ceasar a’ toirt dearbhaidh dhuinn air an ceangal a bha eadar Ceiltich a latha féin agus
Bha deagh fhios aig Ceasar air a’ chùis air dha a bhi cho siùbhlach air feadh gach ceàrn air ceann ’airm. Bha ùghdarras eile aige a b’fheàrr na sin, math ’s gan robh e, anns an eòlas a fhuair e bho a charaidDiviciacus, draoidh Ceilteach a bha ’na aon de a chomhairlichean a’ fuireach maille ris ’na lùchairt agus ga leantail anns an cogaidhean.
Anns na dearbh bhliadhnachan anns an robh Ceasar a’ riaghladh, bha luchd cràbhaidh na Ròimh a’ gabhail ri beachdan cràbhach nan Ceilteach agus a’ deanamh ìomhaigh nan deé Ròmanach cosmhail ri an deé-san.
Chan eMercuryan aon dia do’n tug Ceiltich na h-Eòrpa spéis airson fhialaidheachd. Bha dia eile aca do’m b’ ainmCernunnos. Chaidh a dhealbh a ghearradh air iomadh carragh far am faicear e is e ’na shuidhe le pocannan òir is airgid air a ghlùinean, bho’n robh e a’ dòrtadh nan dòrlaichean diubh a-nuas air a’ chinne-daonna.
Air a cheann a tha cosmhail ri ceann reithe, chithear cròic féidh, nì a dh’aobhraich gu robhas ag amharc air mar dhia nam féidh, mar an ceudna.
Bha nàdur eile ga chur an géill leCernunnos, spiorad ro olc cho cinnteach ris a’ mhath, rud a th’air a thoirt fo ar comhair ann an cuid de na sgeulachdan Gaidhealach anns am bheil droch spioradan bho’n t-saoghal neo-fhaicsinneach gan taisbeanadh féin le ladhran no le cròic féidh.
Thog Aoidh suas am bata seunta, lìon e air ais an sloc anns an robh e is chaidh e dhachaigh leis an ulaidh mhùirnich.
An ceann a’ mhìos, sheòl an t-òganach le a bhean, air long nan eilthireach do Ameriga. Cha tug e nì ’na chois leis air am bu mhotha chuir e luach na air an luirg a dh’aisig bho’n latha a chaidh iad air bòrd, soirbheas briagha dha féin agus do a cho-eilthirich a ràinig cala gu comfhurtail ann an dèagh thìde.
Thog Aoidh a bhothan fiodha ann an oir na coille fiadhaich, mar a rinn mìltean a bhàrr air. Thòisicheadh air leagadh nan craobh, obair nach robh idir soirbh, eadhon ged a chaidh gu leòr chàirdean ann am pàirt ris. B’e rèiteach an fhuinn bu doirbhe air fad’. Cha robh ruamhar ri dheanamh a’ chiad bhliadhna do bhrìgh ’s gu robh a’ chuid de’n choille a chaidh a chur ri theine air luath bheartach fhàgail a chòmhdaich na
Bu phailt, da-rìribh an toradh a thionail e ann an àm an fhoghair. Gus an tàinig toradh a shaothrach gu ìre, cha robh cion teachd an tìr air an teaghlach. A h-uile ràith chinn na measan fiadhaich cho lìonmhor ’s nach robh soithichean aca na chumadh iad. Bha na h-uillt agus na h-aibhnichean làn de bhradain, a’ choille beò le sithionn nam féidh is nan eòin a b’fheàrr airson ithe, is roimh cheann na bliadhna bha a chrodh bainne cho grìdeil ’s gun robh barrachd agus am fóghnachdain aca de ìm, càise agus gruth.
Cha leigear a leas ainmeachadh gun d’fhuair lorg an draoidh miadh is aire san dachaigh chéin.
Air feasgar àraidh air an robh Aoidh a’ coiseachd mu astar mìle air ais bho obair, gu dé a thàinig a-mach ás a’ choille ’s a thug garbh ionnsaigh air ach gurraiceach de mhathan air an robh fìor choltas allta. Cha robh a’ bhéist a bha coiseachd air a dhà chois deiridh, òirleach geàrr air seachd troighean am meudachd is garbh am bodhaig de réir. Rug e air Aoidh is phaisg e ’na achlais e mar gum biodh pàisde beag aige is a-mach a ghabh e leis do’n t-saobhaidh.
Dh’fhairich Aoidh gréim an fhiadh-bheathaich cho làidir ’s gun robh aisnean an impis dol am broinn a’ chéile ach bha cobhair dlùth.
An ceann aiteil chual e slaic an deidh slaic ga thoirt air ceann a’ mhathain bho’n taobh chlì, gus an taobh a-stigh de thrì mionaidean gun do dh’fhuasgail an gréim teann. Fhuair Aoidh ás gu tèaruinte is thuit an ainmhidh oillteil ’na chlosaich mharbh air an talamh.
Leis an eagal a ghabh e, chaidh an duine bochd seachad an seòrsa de laigse is n’ar a thàinig e thuige féin, chunnaic e ’na seasamh ri thaobh an lorg sheunta a rinn cho mìorbhuileach a theasraiginn.
Chùm Aoidh air dhachaigh leis an luirg ’na chois.
Geàrr air cairteal a mhìle bho’n tigh, thachair a bhean ris agus coltas oirre a bhi fo throm iomagain. “Dh’aithnich mi,” ars ise “gu robh droch tubaist air éirigh dhuit. Leum am bata ás àite, dh’fhosgladh na dorsan fa chomhair is chùm e roimhe sìos an ceum air am biodh thusa a’ tilleadh. Cha robh agamsa ach a leantail ged nach cumainn fàire air leis cho luath ’s a bha e. Nach math gu bheil thu slàn gun chiorram”.
Dh’innis a companach facal air an fhacal mar a thachair dha, nì a
Aig àm eile, am feadh ’s a bha Aoidh air falbh bho’n taigh, thug a bhean an aire do’n bhata a’ dol le cabhaig thun an doruis a thachair a bhi fosgailte. Thug i sùil a-mach gu critheanach. Cha bu luaithe a fhuair i air a’ bhlàr a-muigh na chunnaic i nithean a chuir eagal a beatha oirre, triùir fhear air an robh coltas borb, a’ marcachd le’n cuid ghunnachan, air muin eich bhras ’s a’ deanamh dìreach oirre. Thuig ise gur e luchd reubainn a bh’ann a bha bho chionn ùine fhada ’nan cùis eagail do shluagh na dùthcha air an do rinn iad iomadh cron.
Cho luath ’s a mhothaich na h-eich agus na marcaichean do’n t-sealladh nach fac iad riamh roimhe, cuaille bata ga imeachd gun neach leis, stad iad gu grad.
Mar a bha an lorg a’ dlùthachadh orra, ghabh na h-eich droch sgeun, oir, tha gun teagamh sam bi an dà shealladh aca a chì rudan nach faic daoine.
Dh’éirich na h-ainmhidhean glic air an casan deiridh. Theann na triùir ghadaichean air losgadh air a’ bhata, nì nach deach leotha oir dh’fhairtlich orra cuimseachadh air.
’Se bu deireadh do’n drochbheart gun do gheàrr aon de na h-eich beò chruinnleum a bhrisd a chas deiridh ’s a thilg a mharcaich ’na phlod gu làr far an d’ fhuair e bàs obann le a dhol far cnàimh na h-amhaich.
Chuir gach tachartas déisinneach na dithis eile ’nam boil ’s ’nam breislich. Leum iad far muin nan each, fhuair iad an corp a chur air a bheul fodha air beulaibh dìollaid aoin diubh. B’ann air éiginn a chaidh aca air a ghnothach sin a thoirt gu buil oir b’fheudar dhaibh san cheart àm gréim a chumail air srian gach eich a bha fo’n chuthach le oillt.
Leum iad suas air ais do na dìollaidean is ghlaodh an dàrna fear ris an fhear eile — “A-mach ás seo sinn, tha an Donas féin anns an àite ma bha e ann an àite riamh!” Rinn iad ri gorm, a’ fàgail each na coise brisde far an robh e.
Chan ioghnadh ged do sheachainn na dearbh eucoraich a’ chuid ud de’n dùthaich cho fad’ ’s bu bheò iad.
Cha bu luaithe a thriall na h-allmharaich na a thill an lorg sheunta ’na a socair a-steach do a seòmar.
Tha teine nuair a gheibh e gréim sgriosail air aitreabh no air ionad eile ’na sgiorradh a chuireas gairsinn tre fheòil duine no beathaich a tha san làthair, ach nuair a sguabas e troimh ’n choille mhóir, tha an uamhainn a
Is ann am mìos deireannach an t-Samhraidh a bh’ann. Cha robh fios dé a b’aobhar do’n ghabhail eagalaich, ach thòisich i co-dhiù is mun deach i fada air adhart b’fhurasd’ fhaicinn nach robh e ann an comas dhaoine a cur ás.
Bha an Samhradh aig a theothad is n’ar a chaidh an dà ghreadanadh còmhla, ged nach robh na lasraichean fathast ach mu dhà mhìle bhuatha, theann crodh Aoidh air falbh air theas. Rinn iad air dubhar nan craobh, chùm iad rompa cho fada ann an domhladas dorcha na coille ’s gum biodh e doirbh am faighinn mur a b’e gun robh glag beag umha air a cheangal mu amhaich gach té diubh mar a chithear eadhon an diugh an gu leòr de àiteachan an Ameriga.
B’éiginn do dhaoine dorsan is uinneagan an dachaighean a dhùnadh airson na bruthainn ghailbhich a chumail a-muigh.
B’ann air an oidhche a bha milleadh an teine fìor fhollaiseach. Tha an oidhche anns an tìr ud a’ tighinn nas tràithe na ann an Alba, aig ochd uairean, bidh e mar as trice glé dhorcha.
Ged a thàinig tràth-cadail cha robh smuain aig neach a bh’anns an sgìre air dol do leabaidh. Cha robh fois ri fhaotainn a-muigh no stigh. A’ chuid bu mhotha de’n àm ’sann a-muigh a gheibhte an sean ’s an òg ag amharc le ballchrith, lasraichean a’ sreup ris na speuran ’s a rinn an adhar cosmhail ri aon bheòlaich dheirg.
’Se an taobh bho’n robh a’ ghaoth a’ séideadh bu mhotha chuir de iomagain air na h-uile, a chionn ’s gu robh i a’ sgiùrsadh an teine an rathad nam fearainn ’s nan taighean còmhnuidh.
Gu dé ghabhadh dèanamh? Cha robh inneal smàlaidh no meadhon teasraiginn ann.
Cha do chaill Aoidh a dhòchas gu tur, co-dhiù, gu seachd sònraichte mu ghairm choileach, an uair a thug e an aire do’n bhata bhuidhe a’ gluasad thun an raoin.
Sheas an lorg mu fhichead slat bho’n taigh. Cha robh i aiteal na b’fhaide na cairteal na h-uarach an sin n’ar a dh’atharraich a’ ghaoth gu bhi calg-dhìreach an aghaidh an teine is thugas fa-near gu robh i ga chur neoni bhig air ais.
An ceann leth uair a thìde, mhùchadh an iarmailt le trom neòil is duibhre bho’n do las dealanaich a rinn na h-achaidhean fad’ is farsaing,
Thòisich tàirneanaich a’ sgoilteadh na creagan. Dh’fhuasgladh tuiltean nan speur cho trom ’s gu robh iad ion ’s a bhi leagadh neach air am buaileadh iad. Cha bu chuimhne le duine a bha làthair an leithid de dhìle fhaicinn a’ tighinn bho adhar. Bha bhuil ann, mu cheithear uairean ’sa mhaduinn, cha robh teine ri fhaicinn.
Air do’n latha tighinn a-stigh gu math, chaidh luchd rannsachaidh a-mach a dh’fhaicinn dé am milleadh a rinneadh.
Cha bu luaithe a thàinig iad air àruinn an fhearainn na chunnacas cruth-atharrachadh ris nach robh iad an dùil. A’ chuid a bha riamh fo choille dhlùth a’ toirt dhiubh nan speur, cha robh uiread is aon phreas air machair ach mìltean thar mhìltean de dhùthaich dhubh, cho fad’ ’s a chitheadh an t-sùil.
Gu fortanach, cha do loisgeadh dachaigh no duine no beathach spréidhe, ach bhruicheadh am buntàta bha fàs ann an cuid de na h-achaidhean a b’ fhaisge air an losgadh, ged a bha iad cairteal de mhìle bhuaithe. Coma co-dhiù, cha bhi doladh gun mholadh ’na dhàil.
An ath bhliadhna fhuair ceudan de thuath na fearainn àitich a b’àille ’s a b’fheàrr a chunnacas, anns a’ chuid de’n mhór-roinn cheudna a lom na lasraichean.
Chaidh beagan bhliadhnachan seachad agus air latha briagha Foghair, am feadh ’s a bha Aoidh ’na shuidhe a-stigh a’ leigeadh anail an deidh dha chrìoch a chur air cruinneachadh bàrr is measan na talmhainn, mhothaich e do’n bhata a rithisd a’ dol air ghleus. Mar a chleachd, chaidh esan ceuman ’na dhàil.
Chum an lorg roimpe gus an do dhealaich i ris an t-slighe mu thrì mìle bho thigh a fir gleidhidh.
Chaidh i a-steach do’n choille dhòmhail, far nach robh ach trom sgàil an leith sholuis. Dh’èalaidh i roimpe an deagh astar is Aoidh gu dlùth air a tòir.
Cha b’fhada gus an tàinig iad gu fosgladh farsaing, còmhnard, anns nach robh aon chraobh ach machraichean feurach, bòidheach, air an robh a’ ghrian a’ deàlradh aig a feabhas.
Thall ’s a-bhos chunnaic an tuathanach cnocan ìseal, carraigeach, is deàrrsadh soilleir asda fo ghathan an gréine. Chaidh e null thuca is an déidh a bhi car ùine gan geur amharc ’s a’ dèanamh beagan de sgrùdadh air criomagan de chreig phrann a bha fuasgailte mun timcheall, thuig e
Thill e féin ’s an lorg dhachaigh. Cha do leig e dad air ach an lath’rna-mhàireach thog e air gu ceanna-bhaile na mór-roinn agus cheannaich e ion ’s a nasgaidh fearann na méinne.
An ceann ceithir-latha-deug, chuir e fios air daoine fòghlumaichte a bha comasach air mèinnean òir, airgid agus nithean luachmhor de’n t-seòrsa aithneachadh ’s a dhearbhadh. Thubhairt iadsan ris gu robh luach nam muillionan dolair anns an fhearann ùr aige.
Mar a thubhairt b’ fhìor. Aig toiseach an ath Shamhraidh, thug Aoidh luchd ealain mèinneadairean is gréidhearan dhachaigh a dh’fhosgail na mèinnean oir bha barrachd ann dhiubh na shaoil leis anns a’ chiad dol a-mach.
Chùm an obair air aghaidh. Bha an t-òr ga bhuinnig is ga shìor bhuinnig mur nach teirgeadh e a chaoidh gus an ceann cheithir bliadhna gu robh Aoidh ’na oighre air còrr is cóig muillion punnd Sasunnach, a bhàrr air na mèinnean bho’n robh fathast an t-òr ga tharraing gun sguir.
Thog e lùchairt rìomhach air a’ chiad fhearann a bh’aige. Rinn e seirbhisich gu leòr, fir is boireannaich, fhasdadh airson na h-obair a-muigh ’s a-stigh a chumail a’ dol.
Cha robh fear an fhortain seachdain a’ còmhnuidh anns an tigh mhór n’ar a thachair nì a chuir fo throm luasgan e.
Air dha éirigh moch air madainn, chaidh e mar bu ghnàth leis a dh’fhaicinn an robh bata an draoidh far am b’àbhaist dha bhi, ach mo chreach, cha robh sgath an làthair de’n ulaidh luachmhor.
Shiùbhladh shìos is shuas, cha do dh’fhàgadh cùil no oisean de’n fhàrdaich ùir, no de’n t-seann té, de thaighean nan cosnaichean, nan spréidhe no nan saibhlean nach do rannsaicheadh gu mionaideach.
Cha do rinn an sgrùdadh saothrachail feum sam bith, cha robh an lorg ri a faotainn.
An sin chuimhnich Aoidh air briathran an draoidh anns an aisling a chunnaic e trì oidhche an déidh a’ chéile — “Tha mi airson gun gabh thu mo bhata a ni rathail thu féin agus gach glùn a thig a-mach bhuat. Cuiridh e ionmhas ’na do char . . . ach n’ar a dh’fhàsas thu anabarrach beairteach, dealaichidh e riut is fàgaidh e do thigh gu dìomhair is chan fhaic thu e nas mò.”
Ann an ùine gheàrr sgrìobh Aoidh litir gu duine glic a bu charaid dha anns an t-seann dùthaich. Dh’innis e dha sgeul iongantach a’ bhata mun
An dearbh latha a fhuair an seann fhear-eòlais an litir, thug e leis spaid is chaidh e thun na Mòintich Chiar.
Rannsaich e gu mean mu na leacan agus ceart gu leòr bha coltas air làrach chaol, fhada, ri’n taobh, gun robh i air ùr fhosgladh.
Gun mhionaid dàlach, chuir e an spaid san talamh, chladhaich e gu domhain, faicilleach, gus an do ràinig e mu dhoimhne ceithir troighean agus ioghnadh nan ioghnaidhean, nach robh bata buidhe an draoidh ’na shìneadh an sin!
Am feadh ’s a bha an saoidh ga dhùr amharc, dh’fhairich e làmh fhuar fir ga càradh air a cheann. Sheall e air a chùlaibh ’s air gach taobh ach cha robh neach ri fhaicinn.
Ged bha a’ ghrian fathast an àird an adhair, bhuail an t-eagal e agus gu grad chàirich an duine còir air ais an talamh gu cùramach air uachdar a’ bhata gus nach aithnichte gu robh gluasad sam bith air a dheanamh air an ùir.
A cheart cho luath ’s a bha an obair crìochnaichte, bhrisd an spaid ’na dà leith agus a’ chuid dhith a bha ’na iarunn, chaidh e ’na smùraich chrìon.
Bho’n uair sin féin, tha bata draoidh Artbranain, am bata seunta, far am bheil, ’s far am bidh e, tha mi an dòchas.
Rinn Aoidh fìor ghàirdeachas ri fios freagairt a charaid a dh’innis dha le dearbh chinnt gun robh lorg an fhortain tèaruinte ’na seann leabaidh tàimh.
| title | Am Bata Seunta |
| internal date | 1975.0 |
| display date | 1975 |
| publication date | 1975 |
| level | |
| reference template | Tormod Dòmhnallach in Gairm 92 %p |
| parent text | Gairm 92 |