CEARNAIDHEAN NA GAIDHEALTACHD

Naidheachdan beaga a fhuair sinn o Raibeart MacChoinnich, Sìldeag

Eilean Ghomatra

Tha Eilean Ghomatra ’na laighe am bun an Loch-a- Tuath air taobh an iar Mhuile. Bha am feurach cho torrach san eilean seo a réir a luchd-àiteachaidh ’s gun robh a’ spréidh a’ fàs anabarrach mór.

Bha aon tarbh ann a bha air leth cliùiteach airson a mheudachd.

“Agus gu dé an seòrsa dorus air an robh a’ bhrùid sin a’ dol a-mach ’s a-steach,” ars’ cuideigin.

“Có an dorus! Cha robh dorus air an t-saoghal a dheanadh an gnothach don cheatharnach ud. Cha robh feum air. Nuair a thigeadh fuachd a’ gheamhraidh, an àite thoirt a-steach don bhàthaich is ann a bhiodhte ga thughadh.”

Nisich

Bha ainm an ithe aig na Nisich a riamh.

Bha fear dhiubh aon uair a’ cuideachadh a bhràthar-céile ann an Siadair a’ Chladaich aig buain mhòine. Gheall a’ chailleach an dìnnear a thoirt thuca sa’ mheadhon-latha aig a’ bhac mhòine mar chleachd. Ge bith dé thainig dochair cha do chùm a’ bhean a gealladh agus on a bha an t-astar gu baile fada roghnaich na fir leantainn a’ buain gu feasgar.

Ràinig iad an taigh am beul na h-oidhche gan tolladh leis an acras. Ged a rinn a’ bhan-Siarach dearmad orra sa’ mheadhon-latha cha robh dad a dhìth air deisealachd air an coinneamh san anmoch. Bha poit mhór làn buntàta air a taobh ri aodann an teine agus cha robh ceann gainne air an sgadan. Nuair a fhuair an Niseach drama ’na chom, thòisich e lionadh a phoc. Lùbadh e sgadan slàn air dà bhuntàta agus chuireadh e siud ’na bheul. Dà ghlamadh ’s bha iad á sealladh ’s theireadh e leis fhéin, “Is e am buntàta ’s an sgadan fhéin tha gu math”.

Rònaidh-a- Deas

Nuair a bha daoine fuireach air Rònaidh-a- Deas bhiodh cuid aca dol gu òrdaighean na Comraich an tòiseach Og-Mhios an t-samhraidh. Le gaoth an iar laigheadh na gobagan aca gu Poll Criathaich agus le cas air tìr dheanadh iad dìreach air bùth Chamus-tearraich far an lionadh iad am pòcaidean le rudan milis. Mar bu chruaidh iad ’sann a b’fheàrr iad is bhiodh frig-frag aca orra san eaglais fad an t-sàcramaid. ’Se daoine glan, tapaidh bha annta le falt cruaidh dubh, aodann ruiteach agus deud mar ìbhiridh.

Ged a tha an t-Ollamh Mac Iain ag innse dhuinn gu robh ceud gu leth ceann cruidh san eilean ann an 1773 bi e coltach aig an àm seo nach robh magaid mhór aca do mhairt. Cha b’ionnan iad ’s an t-iasg.

Thachair gu robh Rònach aon uair air aoigheachd an Cùl Dubh sa’ Chomraich. Cha robh móran annlan san fhàrdaich aig an ám ach bha bó air ùr bhreth agus bha caith is cur am muthadh air gruth is uachdar. Bha a’ chùis a’ còrdadh ris an Rònach an toiseach ach ’s leòr feumalachd agus ge b’e air bith dé an dreach no an cumadh chuireadh bean na Comraich air math na bà (agus bha i glé ealanta), mun tàinig toiseach seachduinneach bha e fàs caran searbh den ghnothaich.

Nuair a chrìochnaich an t-sàcramaid, chaidh aodach ris a’ bhàta chladaich agus thug i mach an Acarsaid Mhór mu fheasgar. Bha asaid mhór éisg aig a bhean air a choinneamh, briseadh cho geal ri sneachda Beinn a’ Chlachain. Theann an Rònach a-steach rithe agus a’ cuimhneachadh bean na Comraich, thuirt e ris fhéin, “Cha bu tu mo ghruth, a shaoidhein.”

Gàidhlig Leódhais

Cheannaich bùidsear Bhail’ Ailein beathach cruidh bho thé á Calbost. “Có,” ars esan, “is fheàrr leat leth airgid is leth marsantachd na an t-airgead uile?” “Is e an t-airgead fhéin am ‘boy’ ,” fhreagair ise.

An Dùnan

Mar tha fhios aig an t-saoghal tha baile beag air taobh an iar-dheas an Eilein Sgiathanaich ris an cainte An Dùnan. Bha fear a’ fuireach ann

Bha e aon oidhche dhorch gheamhraidh air chéilidh agus có air a bha a’ chuideachd a’ tarraing ach air bòcain agus taibhsichean. Mus tainig àm sgaoilidh bha leithid a dh’eagal air Iain ’s nach robh e airson dol dhachaigh leis fhéin. O nach robh aon ann a thairg cobhair dha b’eudar aghaidh a chur air a’ bhathais ’s falbh. Ruith dithis òganach a bh’anns an éisdeachd roimhe, fear dhiubh suainte ann an anart geal. Dh’éirich am fear seo bho bhruaich an lùbadh a’ rathaid astar beag air thoiseach air Iain.

Stad Iain.

“Có tha siud?” ars esan.

Cha robh smid.

“Có tha siud?” dh’fheòraich Iain a rithist. Cha robh fada gus an do fhreagair e fhéin a cheist.

“Có tha ach thusa, Dhiabhuil. Cha robh An Dùnan riamh ás t-aonais.”

Scalpaigh

Chaidh balach shia bliadhna deug a mhuinntir Ard a’ Mhaorla uaireigin do Eilean Scalpaigh a reic mhult. Bi e coltach gun do chòrd an t-àite ris cho math is gun do dh’fhuirich e ann. Fhuair e obair agus an ceann tìde phòs e té ás an Eilean. Beagan bhliadhnachan an deidh seo bha e trang a’ togail taighe cho mór ri mansa dha fhéin nuair a bha fear ás a’ bhaile gabhail cuairt. Is e an fhàilte chuir e air an òganach, “Dhé ach nach e mult a chuir an rùsg dheth.”

An Caol

Chan ann tric a chualas Leódhusach riamh a’ moladh muinntir a’ Chaoil. Cha b’ioghnadh sin. Abair thusa gun rachadh na h-Aibhsich a dh’éisdeachd caileagan Leódhais a’ seinn nan òran Ghàidhlig air bòrd an ‘Loch Seaforth’ air an rathad dhachaigh o iasgach an sgadain ach cha robh móran truais no deisealachd air a dheanamh airson ànraich bhochd a’ tighinn tarsaing a’ Chuain Sgìth aig ceithir uairean sa’ mhadainn.

Cha b’ionnan An Caol is Ach-nan-Sian. ’S iomadh cupa té is botal leanna a bheannaich Leódhusach an taigh-òsda Ach-nan-Sian sna seann làithean.

Biodh sin mar a dh’fhaodas e ach bha aon bhodach an Caol Loch Aibhse a’ cumail taigh-bìdh aig àm Cogadh a’ Cheusair agus bhiodh saighdearan is seòldairean Leódhuis gu tric ga thadhal. Is e bodach cràbhach bh’anns an Aibhseach agus bu dheagh chaomh leis bhi deasbaid mun Fhìrinn ’s mu eaglaisean. Chaidh deichnear de bhalaich a’ Mhilitia, agus Murchadh Sheumais, fear á Marabhaig’ air an ceann, thuige air los bidhe. Bha màthair dhiadhaidh aig Murchadh (te ás an Rubha) agus bha e fhéin gu nàdurrach deas-bhriathrach agus le iùil a mhàthar mion-eòlach anns an Sgriobtur. Creid gu robh na fir rudeigin garg borb — ach có chuireadh sin ás an leth san latha bh’ann.

Chaidh Murchadh a chur an ceann a’ bhùird ’s cha b’fhada gus an robh e fhéin ’s am bodach gu math réidh. Bios a’ chiad altachadh air coigreach mar is trice ach thug fir Leódhuis air fear an taighe fhéin a dhol an gréim an toiseach. Bha adhbhar air sin.

Cha robh easbhuidh no gainne air biadh ’s a h-uile rud dòigheil nuair a chaidh Murchadh an sàs san altachadh mu dheireadh. Dhrùidh briathran Mhurchaidh air a’ bhodach gu diongmhalta. Leagadh is thoghadh a ghuth mar an tonn air cùl Stac a’ Chomhraig. Thàinig e gu samhlachadh an taighe ri “sgàile creig mhóir ann an tìr airtneulach”. B’e seo an sanas. Dh’éirich na Leódhusaich mar aon duine air barraibh an casan is shnàg iad gu fiata, tosdach mach air an dorus. Tha e fìor gu robh fear a’ Chaoil caran bodhar ach lean Murchadh air greis eile. Dh’fhosgail iad an sùilean air rùm falamh.

“Leig thusa eadar mise ’s a’ ghràisg, ’s bidh do chuid airgid cho sàbhailte ’s ged a bhiodh e sa’ bhanca,” arsa Murchadh is e toirt a chasan leis.

Tha eagal orm nach fhaca am bodach còir gu bràth tuilleadh aon dhiubh. Bha móran nach do thill. Ach thill Murchadh Sheumais is chuir e seachad iomadh latha sona air cùl Creag Feannaig an ceann Druim Hànais.