I AN CUAN

1. An Cuan Siar

Bha Binne-bheul fad air a h-aineol an tìr an eòrna, ’s latha de na làithean thuirt i gum bu mhithich di nis dol dhachaigh da flaitheas fèin, far nach laigheadh grian ’s far nach èireadh gaoth ’s far nach sguireadh ceòl. An ciaradh na h-oidhche chaidh i steach ’na birlinn nach iarradh seòl no stiùir ach rùn a cridhe fèin, ’s mar an eala shiab i às an t-sealladh. Ach air oiteig fhann an fhoghair dh’fhàg i iomadh soraidh slàn is beannachd às a dèidh. Slàn leibh, a mhuinntir mo ghràidh, tha solas-iùil air sgeir as eòl domh, agus siar air sin tha mo dhachaigh. Slàn leibh, a mhuinntir mo ghràidh, ri tràghadh ’s ri lìonadh, ’s am fear a leanadh mise gabhadh e aiseag nan tonn.

Riamh on oidhche sin tha sùil na h-òige agus cridhe na h-aoise a’ sireadh siar — ma tha no nach eil an solas-iùil fathast air an sgeir.

Shuidh mi air creig an oir a’ chladaich, ann an sùil na grèine, a dh’òl mo leòr den Chèitein. Air mo chùlaibh, anns a’ ghleann, bha na h-uain a’ mèilich ’s na laoigh a’ geumraich. Air mo bheulaibh bha na h-eòin a’ neadachadh an tiùrr na feamann, bha long a’ fuaradh an rubha, bha balachan bàn a’ ruideis air an tràigh is a’ tilgeadh choilleag air na faoileannan a bha a’ sgiathagraich ris na tonnan. “ ’Ille bhig,” ghlaodh mi ris, “tha do sheanair feadh nan caorach ’s do mhàthair anns a’ bhuaile, ’s nach b’àbhacas don bhalachan bhith am measg nan uan ’s nan laogh!” “Is docha leam bhith cleasachd ris na faoileannan,” ars esan; “bhuail mi naoi diubh cheana, ’s tha mi feuchainn ri trì eile a bhualadh mus toir an rubha am bàta dhiom.” “ ’Ille bhig, ’ille bhig” — ach cha b’ann ris-san ’na aonar bha mi bruidhinn — “tha t’athair ’na laighe an aigeal a’ chuain, ’s chan eil bodha shir no sheachainn ainm eadar seo agus Rocabarraidh nach bu leaba-bàis uair no uair-eigin do na daoine on tàinig thu, agus is mòr m’amharas, mur dean am Freasdal fèin a chaochladh, nach

ann ris an uaigh ach ris a’ chuan a ta thusa ’s do leithid a’ fàs.” “Is e cron m’fhàis a mhaillead,” ars esan, “ach tha an reabhairt san fhannadh, ’s an teis-mheadhan na contraigh bheir mi leam a’ gheòlag ’s nì mi an Sgeir Bhreac dheth.” “Seadh, a laochain, a dh’fhaicinn an ruic a chuir an suaineadh-bàis mu dhà chois do bhràthar.” Ach cha b’ann air m’fhacail a bha ’aire. “An teis-mheadhan na contraigh,” ars esan, “bidh ròin a’ chaolais gu lèir cruinn còmhla air an Sgeir Bhric, a’ gusgal a’ chiùil sin a dh’ionnsaich iad o chionn fhada an an Lochlainn, mus do chuir am muime na truaghain fo na geasa. Chuala mi an cuid phort aig mo sheanair, ach b’fheàrr leam gu mòr an cluinntinn o am beòil fèin.” “Seadh, seadh, a laochain, ’s thèid mi an urras nach i an Sgeir Bhreac as ceann-uidhe dhuit an deireadh sgeòil.” “Chan i, le ’r chead; ma bhios mi am ghille math, ’s nach bàthar mi a’ cleasachd ris na faoileannan, gheibh mi san sgoth mhòir an ath uair a thèid i air sàil; an taobh thall den rubha tha an Tràigh Bàn far am bi a’ mhaighdeann-mhara ga failceadh fèin, ’s an uamh mhòr far am bi i ag itheadh nam morair; ’s nam faighinn fèin treis air an stiùir, rud nach dual gu faigh, ruiginn an geodha nas fhaide shìos, far a bheil òr na Spàinte am falach ’s an taibhse caol dubh ga dhìon.” “Seadh, seadh, a bhobain ghaolaich, ’s chan fhada gus am bi an sgoth ’na làn-luing, le stiùir òir is trì chroinn airgid, ’s an Cuan Siar fo ’sròin! Bha uair agus b’eòlach mise air a’ cheart luing sin; is iomadh sgeul thug mi às a croinn, ’s cha robh slat no calpa, achlais no aisinn dith air nach cuirinn ainm. An Cuan Siar! An Cuan Siar! B’e an tàladh-sìdhe a gàir! Teòthaidh a’ ghrian fèin ga h-ionnsaigh san fheasgar ’s mus eil reabhairt nan eun ’na h-àirde tha bruadar na h-òige air iteig chum a doimhne sìogaidhe. Ach, O, ’ille bhig, ’ille bhig — - -- ’ .” Thuit coilleag eile am measg nam faoileann. “Trì eile! ”, ars esan gu moiteil, “is cha tug an rubha am bàta dhìom fhathast!”

Is fhada bhios cuimhne air an oidhche ud. Tha a sgeul sgrìobhte an iomadh cluaineig ’s an iomadh tobhtaidh an cois na mara, is anns na làithean nach tàinig innsidh fear le moit gun d’rugadh e Fèill-Brìghde nan seachd sian. Cha b’e an èiginn ach an t-àilgheas a chuir o thaigh mi fèin an oidhche sin, ’s nan toireadh toil dhachaigh mi, cha b’ann a-muigh fo sgàth creige a bhithinn gu h-àin an là. Ach bu shaor an ceannach na dh’fhuiling air na chunnaic mi; mur do thuig mi riamh roimhe

uamhas nan dùl, is iad air bhoile, dh’fhairich is thuig a-nis. Bha gach sgal gaoithe a thigeadh a’ sìor-dhol an cruaidhead gus mu dheireadh gum b’aon sgal an doineann gu lèir ’s i air fìor-bhàrr a comais. Agus, mar a chuireas damh le bheucail damh eile gu bùirich, dhùisg an fhairge fo dhùbhlan na gaoithe; dh’at is fhrion is still i an aodann a buaireadair, ’s nuair nach fhaigheadh i grèim oirre, dhìoghail i air an neochiontach e, ’s le leum-roid shlachdraich i i fèin an aghaidh nan creag. Leis a’ ghaoir ’s leis an stàirn chaidh mo cheann ’na bhreislich, ’s nuair a chunnaic mi na dealanaich ri falach-fead anns an dorchadas, ar leam gum bu sradagan teine iad à armaibh nan gaisgeach a bha garbh-chòmhraig ri chèile, ’s ma bha tàirneanaich an lorg an teine, bha iad fèin ’s an doineann air an aon ghleus ’s cha chomharraichte o chèile iad. Ach ge b’fhada dubh an oidhche, thàinig crìoch oirre mu dheireadh, ’s cho luath ’s a stiùirinn mo cheum ’s a cheadaicheadh an doineann sin domh, thog mi orm gu baile. Air an rathad dè b’iongantaiche leam na boireannach fhaicinn ’na crùban air tòrr staimh, siaban nan tonn a’ stealladh thairte, ’s i fàsgadh a bas mar thè an dubh-bhròn. “A bhean, a bhean,” ghlaodh mi rithe, “is olc an ceann-uidhe taobh na mara ri an-uair.” “Seadh, a choigrich,” ars ise, “ach nach math a’ chas air tìr! Bha m’aona-mhac air bhàrr nan tonn an raoir, ’s aig Rìgh nan Dùl tha brath ciod a chàramh an diugh. Is mairg a dh’earbadh a chuid no dhuine ris a’ chuan — bha i riamh gun iochd gun truas — ’s bha manadh a bhàthaidh air-san co-dhiù. Nuair a bhiodh giollain eile a’ breacladh san allt no ag eunadaireachd anns a’ chreig, b’e chluich-san a bhith cleasachd ris na tonnan ’s ris na faoileannan. ’S gu cinnteach cha b’e cion-rabhaidh a chuir gu muir e. Chaill e ’athair ’s chaill e bhràthair le dosgainn-mhara, is b’ainneamh riamh bàs a’ chinn-adhairt am measg nan daoine on tàinig e. Ach nach amaideach mise! Gus an deanar sùgan de ghainmhich na tràghad cha chuirear teadhair air fuil na marachd ’s i òg.”

Leis a seo dh’èirich i ’na seasamh, chrath i an sàl às a h-aodach, chuir i a h-aghaidh air baile. Chunnaic i màileid san tiùrr — am priobadh na sùla bha siod a-mach aice air bàrr an t-sàile. “Biodh siod aice còmhla ris a’ chòrr,” ars ise, “an duine ’s a chuid mar-aon.” Chunnaic i duilleag den Bhìoball ga luasgadh anns a’ ghaoith — chrom i ’s chuir i siod ’na broilleach. “Sìth

gun d’fhuair an làmh a rug ’s an t-sùil a leugh.” Chunnaic i dealbh an sgor creige — chuir i siod ri taobh na duilleige. “Bha dealbh aig mo mhac-sa cuideachd, mur a robh a dhà — na leigeadh Dia gu bheil màthair eile gan togail air cladach-cèin an diugh!”

Mo thruaighe, mo thruaighe, ge blàth anail na màthar ’s ge làn tataidh a guth, breugnaichidh an Cuan Siar a h-aona-mhac uaipe, a’ cur ionndrainn ’na chridhe nach mùchar le faoil na dachaigh no le gaol nam ban.

“Le ’r cead,” ars esan, ’s e ’na shuidhe ri taobh an rathaid, a’ leigeadh a sgìos, “mur cuir mi dragh air ur n-inntinn no maille nur ceum, b’fhìor thoigh leam an aon-fhalbh a bhith againn.” “Ro-mhath, a charaid,” arsa mi fèin, “is mothaid a’ chuideachd, is lughaid an rathad e — ’s tha aithne gun chuimhne agam ort co-dhiù.” “Is càraid sinn anns a’ chùis,” ars esan, “ach is eagal leam gu bheil siubhal iomadh latha ’s bliadhna cur nan eòlach às mo chuimhne.”

Dh’innis e dhomh an sin an liuthad cuan a sheòl e ’s an liuthad cladach a bhuail e, an tòir air an fhortan. “ ’S ged nach do thog mi fhathast e,” ars esan, “thig mo latha gun teagamh, ma bhios mi fèin furachail ’s am Freasdal deònach.” Anns an fhacal thog an ceò bhàrr nam beann; chuir rudhadh na grèine trian ri àilleachd a’ ghlinne; theò mo chridhe ri mo dhùthaich fèin, ’s b’ann de m’iongnadh gun smaointicheadh duine cneasda sam bith air a fàgail. An làrach nam bonn bha smuain mo chridhe ’na bheul-san. “An dachaigh, an dachaigh,” ars esan, “cha dhuine duine às a h-aonais; ach cha robh taobh an teine riamh aig a bhlàths gus an tigeadh am feasgar, ’s am biodh an coigreach làn-sgìth de shiubhal-cèin ’s de dh’allaban. Air mo shon fèin, cha d’fhuair mi mo leòr fathast de na solais ’s de na bailtean ’s de na beanntan gorma ta fad air falbh; agus, ma tha no nach eil mi amaideach, is e mo làn-dùil, mus miosaich an t-Earrach ’s mus tig an ra-dorcha air a’ ghealaich, a bhith aon uair eile air luing, a’ seòladh gus na dùthchannan siar.”

An fhuil, an fhuil, smaointich mi annam fèin. Cha d’fhuaraich trì mìle bliadhna i; cuiridh i fathast an cridhe gu h-ionndrainn ’s a’ chas gu siubhal, ’s nì i an dà nì cho dian — iarraidh na maidne gu falbh agus iarraidh an fheasgair gu tilleadh.

Cha robh ann ach taigh-tughaidh, ach b’fhada shiùbhladh tu

mus faiceadh tu a leithid eile. Thug monadh is coille seasgaireachd dha, sruthan ceòl-gàire, fosgladh an ìochdar a’ ghlinne sealladh mara, ’s nan iarradh an rìgh na b’fheàrr, bu mhotha mhiann na chomas. Bha fear-an-taighe ’na shuidhe air geòlaidh, ’s a beul fòidhpe, e uair a’ snìomh sìomain ’s dà uair a’ brìodal r’a chuid leanaban ’s iad a’ ruideis m’a chasan. “Cha tèid i seo tuilleadh gu muir,” thuirt mi ris, ’s mi cur mo choise air druim a’ bhàta. “Cha tèid i fèin no a stiùireamaich tuilleadh gu muir,” ars esan. “Seadh, seadh, a charaid, ge be dh’àiticheas an talamh, cha d’fhàg i falamh riamh e.” “Cha d’fhàg buileach, co-dhiù,” ars esan; “air a miosad is fheàrr atharnach an fhearainn na atharnach nan tonn. B’òg a dh’earb mise mo chuid ’s mo bheatha ris a’ chuan, ’s thug i dhiom trian de m’ bheatha, ’s mo chuid gu lèir. Ach fhuair i na gheibh i de m’ chuid ’s mur dàna dhomh a ràdh, de m’ dhaoine. Chìr mo mhàthair, ’s i ’na bantraich, falt liath iomadh bliadhna roimh-mhithich leis a’ bhròn-mhara; ’s na leigeadh Dia gun cuir mac dhòmhsa gu bràth cas air clàr luinge, ’s a h-aghaidh ri muir. Chan urrainn nach eil an Droch-shùil aig a’ Chuan Shiar! Chuir i a cuid draoidheachd ormsa on chiad latha thog mi coilleag san tràigh, ’s cha mhòr nach robh mi buileach fo ’smàig, corp is anam, an deireadh sgeòil. Ach latha bh’ann, ’s b’e lath’ an àigh dhòmhsa e, rinn gaol mnatha seun domh, ’s tha mi nis saor gu bràth o sgleò ’s o gheasa na Doimhne.”

Thug e sùil bhlàth air a chuid leanaban, is las ’aodann le teas-ghràdh athar. “Nach buidhe dhòmhsa mo chàramh an diugh!” ars esan; “na laoigh a’ geumraich, na h-uain a’ mèilich, mo choimhleabach anns a’ bhuaile, mo chuid cloinne mu m’ dhà ghlùin, ’s gun mi ach ceum on dachaigh. ’S nuair dhùnas mi an doras am beul na h-oidhche, ma thig gàir na mara a-steach, chan ann mar ghlaodh bàis am chluais, ach mar thàladh muime a’ cur mo chuid leanaban ’nan suain. Nach buidhe dhòmhsa mo chas air tìr!”

Och, och, an deachaidh an solas às air an sgeir as eòl duinn? A bheil Binne-bheul ’na tosd, ’s an do sguir an ceòl a bha tàladh nam fear thar aiseag nan tonn?

“An Dàn ’s an Cuan! ”, ars esan, ’s e air tachairt rium anns a’ chladach air feasgar fann foghair, “an Dàn ’s an Cuan! an Dàn ’s an Cuan! is ionann an dà nì — bheir iad le chèile an cuid fèin

a-mach. Bha mise, ’s mi am dhallaran truagh, an dùil gu robh mi fèin ’s mo chuid chloinne saor gu bràth o dhraoidheachd na Doimhne, ach cha robh ’s cha bhi fear de m’dhaoine. Ged a thuinichinn an teis-mheadhan na h-Eòrpa, gheibheadh mo leanabain lorg na lacha chon a’ chuain — ’s tha dithis dhiubh nis( ’s gu cinnteach chan ann air an aineol!) san Tìr-fo-thuinn. ’S ged nach còir do fhear m’aoise a ràdh, chan fhaic mi fèin seòl air cuan nach iarrainn a bhith air an stiùir, ’s luimein math gaoithe am leth-cheann.” “Seadh, a charaid, ach nach math a’ chas air tìr, gu sònraichte am bràigh a’ ghlinne! — crodh is caoraich air an raon, bric anns an allt, earbag no dhà anns a’ choille!” “Cha chùm,” ars esan, “crodh no caoraich, breac no earbag, fuil na marachd on chuan ’s Dia thoirt mathanais domh! cha chùm no gaol nam ban.”

Bha a’ ghrian nis a’ dol fodha; bha cuan an lìonaidh a’ cniadachadh feamainn a’ chladaich: ’s bha feamainn a’ chladaich a’ dol air mhire ’s air rudhadh mar mhaighdeann a phògar. “An Cuan Siar, an Cuan Siar!” ars esan, ’s e air bhoile le gaol nach gabhadh mùchadh, ach a bha mar an lasair ag iarraidh nan speur; “an Cuan Siar, an Cuan Siar! Thug i dhìom mo chuid ’s mo dhaoine uair is uair, ach, m’eudail, a tràghadh ’s a lìonadh, ’s gàir san fheasgar! Bàs a’ chinn-adhairt is rèilig na cille, cha b’iad mo roghainn — ùir dhubh gad thachdadh, cnuimheagan gad tholladh, gun chreutair beò ri d’thaobh a chumas sgìos no fadal dhìot. Chan ionann is an cuan — i a’ plosgadh le beatha a latha ’s a dh’oidhche, ’s i cho uirsgeulach lasgarra. Is comann na fèile shìos agus shuas! Ròn is eala ’s maighdeann-mhara! Faoileann bhàn is cathan is sùlaire! Is na lachain! — lacha bheag, lacha mhòr, lacha-stiùrach, lach a’ chinn uaine — ’s blas na meala air gach ainm diubh! An Cuan Siar, an Cuan Siar! A Dhia, ’s e an cuan i! — ceann-uidhe mo dhaoine am beatha ’s am bàs — fuil na marachd, eadhon an craiceann na h-aoise, a’ sìor-ospagaich ga h-ionnsaigh.”