2. Duatharachd na Mara

Theirteadh gum “bu dual do isean an ròin dol thun na mara,” ’s tha e ceart cho dual don Eileanach a shùil ’s a chridhe ’s a làmh a thionndadh ris a’ Chuan Shiar. ’S gun tighinn air sin idir, ar leam gu bheil rud-eigin an litreachas na mara, doimhneachd is dian-theas is balbh-neart, nach eil idir cho tric rim faotainn an litreachas na beinne. Theagamh gu bheil dà nì ag adhbharachadh seo. Ma nì sinn gàrradh-crìche eadar beul-aithris agus làmh-aithris, eadar na bàird a ta an diugh gun ainm-baistidh agus na bàird sin a fhuair an cuid bàrdachd air a sgrìobhadh ’s air a clò-bhualadh fo an ainm is ’nan latha fèin, chì sinn gur beul-aithris, ’s nach idir làmh-aithris, a’ mhòr-chuid de litreachas na mara. ’S tha a bhuil air an aithris. Ma tha aon nì ann a ta comharrachadh nam bàrd sin a rinn ceàird, mar gum b’eadh, den bhàrdachd, is e braisead an cainnte. Tha na facail a’ taomadh a-mach, gu tric gun urram aon da chèile, mar eas à creig, is ge dearbhadh soilleir e air feartan na Gàidhlig — cho sgaiteach torrach easgannach ’s as urrainn di bhith — cha ghabh e àicheadh nach do dhìoghail a’ bhàrdachd air anabarr na teangaireachd. Nis tha litreachas na mara saor on smal sin, a chionn gun do sheachainn na sàr-bhàird an cuan mar cheann-bàrdachd. Mas e Mac Mhaighstir Alasdair, cha do chuir an cuan riamh gu seinn e, mar rinn Allt an t-Siùcair; cha lugha na Birlinn Chlann-Raonaill chuireadh gu sàil e, ’s ’na bheachd-san cha robh anns a’ chuan ach nàmhaid eadar-dhà-phort, a bha dearbhadh fiughantas na birlinne is sgiobaireachd nan Raonallach.

Tha nì eile ann cuideachd a ta comharrachadh o chèile litreachas na mara agus litreachas na beinne. A-rèir beachd an t-sluaigh bu bheò-chreutair an Cuan Siar, le faireachdainnean daonda, ’s le cumhachd thar comas nàduir, thar comas aona chuid maith no uilc. Ach cha do shaoil neach riamh sin a thaobh na beinne; air a h-àirdead ’s air a maisead bu bheinn i iochd air n-achd, ’s ged thachradh na daoine, cha charaicheadh na cnuic. Cha b’ionann ’s an cuan; bha siubhal-sìdhe aicese riamh; shiùbhladh i ceithir ranna ruadh an domhain a dh’iarraidh uaigh a cloinne fèin; ’s cha robh geas no ealain anns na Sgoile Dubha nach robh dà thrian às an trì dhiubh aig a’ chuan, ’s an trian nach robh aice, bha e glaiste an làimh dheis Rìgh nan Dùl. Cha

b’urrainn, ma tà, gun bhuaidh bhith aig na beachdan seo air an litreachas, ’s a leigeadh fhaicinn gu robh, ged mholadh an sluagh Beinn Dobhrain le luathghair àrd, sheinneadh iad na h-òrain-mhara mar leanabain a’ cagarsaich anns an dorchadas, ’s an cladh am fagas. Ach gun dol nas fhaide steach anns a’ chùis, is leòr a ràdh gu bheil gaol is eagal, beatha is bàs, subhachas is dubhachas, a’ gleusadh a chèile anns a’ chuantachas ’s a’ cantainn litreachais anns a bheil doimhneachd is dian-neart mar dhoimhneachd ’s mar neart na mara fèin. No ma dh’fhaodar a chur an dòigh eile — an coimeas ri litreachas na mara, tha a’ mhòr-roinn de litreachas na beinne mar fhalaisg lasrach fraoich an coimeas ri gual goileach na ceàrdaich.

Nis bhiodh na seann daoine bruidhinn air “duatharachd” na mara, ’s leis a sin bhathas a’ ciallachadh gu robh nithean ceangailte rithe nach robh idir ceangailte ri nithean nàdurra mar tha clach no ùir, ’s gu robh buadhan aice nach robh gu coitcheann eadhon aig Sìol Adhaimh. Chunnaic sinn cheana gum bu bheò-chreutair i am beachd an t-sluaigh, ’s tha iomadh sgeul againn anns a bheil i ga nochdadh fèin an riochd mnatha, ’s a’ cur eagal beath’ is bàis air ceatharnaich na talmhainn. Mas e Fionn Mac Cumhail, cha do chuireadh riamh ceart chuig’ e gus an do thachair a’ Mhuileartach Bhuidhe ris, ’s theagamh nach eileas fada clì san amharas gum b’i a’ Mhuileartach an Cuan Siar fèin anns an fheòil. Co-dhiù, bha e san t-seanachas gun tàinig latha is bliadhna de sheachran-seilge air an Fhèinn, ’s fad na h-ùine sin gu robh iad an cois na mara, ag itheadh bhàirneach is fhaochag, gus an robh clachan a’ chladaich cho lom ri peirceall tuirc. Is e an ceòl bu bhinne chuala an Fhèinn riamh fead Chaoilte an àine an là, a’ toirt sanais daibh gu robh e mu dheireadh ’s mu dhiù air lorg an fhèidh.

Ceud soraidh leis na faochagan,
Làmh sgaoilte leis na bàirnich,
Chualas fead chaol chruinn chruaidh Chaoilte
Air taobh tuath Loinneachain.

Tha e nàdurra gu leòr, ma tà, gum biodh an Fhèinn, ’s iad a’ cothachadh ris a’ chuan, ga meas mar nàmhaid; is nì sam bith a ta ’na nàmhaid tha faireachdainnean aige; is nì aig a bheil faireachdainnean feadh an latha tha fuil is feòil air nuair thig an

oidhche — co-dhiù, tha comas maith is uilc aige. Theagamh, ma tà, nach eil e tuaitheal idir a bhith smaointinn gum b’i a’ Mhuileartach no a’ Mhuireartach Bhuidhe an Cuan Siar fèin anns an fheòil. ’S gu cinnteach chan fhacas riamh fo ghrèin no fo ghealaich cailleach cho oillteil ’s cho ceannsgalach rithe.

Bha h-aodann dubh-ghorm air dreach a’ ghuail,
’S a deud cnapadach cnàmh-ruadh
Bha aon sùil ghlumach ’na ceann
Bu luaithe na rionnag gheamhraidh,
Craobh mhìneach chas air a ceann
Mar choill sgràbach den t-seana chritheann.

Chan iongantach idir ged dh’fheuch Fionn r’a breugnachadh air falbh le cumhacha sìthe.

Bheireadh Mac Cumhail siod di gun diombadh,
Deich ceud chon air choimhlion èille —
Gabh an cumha is an còrr,
Deich ceud ùbhlan dearg òir.

Ach an e gun gabhadh ise ceannach no breugnachadh is làn cruinne de dh’òr ’s de dh’airgead aice an aigeal a’ chuain?

Buaidh na h-Eireann ged gheibhinn uile
Le h-òr, le h-airgead, le h-ionmhas,
B’fheàrr leam air bòrd air mo luing
Ceann Oscair is Dhiarmaid is Choirill.

Is cha robh tarraing làmh no seasamh chas aig na Fianna fo fhraoch na cailliche gus an do thachair i fèin agus Fionn air a chèile.

Bha i gam frithealadh mu seach
Mar a ruitheas lann troimh lasair,
Gus an do thachair Mac Cumhail an àigh
’S a’ Mhuileartach làmh ri làimh.

’S a-rèir an sgeòil a fhuair Iain Og Ile ann an Uibhist, ged bha a’ chailleach treun, bu treise àgh Fhinn,

’S bha taobh air a tholladh le guin,
Bha braon d’a fuil air an fhraoch,
Mharbhadh a’ Mhuileartach leis an rìgh;
Ma mharbhadh, cha b’e marbhadh mìn.

Ach chuala sinn car eile ga chur san sgeul — gu robh feòil na cailliche mar uisge nan tonn, a’ tàthadh ri chèile an dèidh gach gearraidh.

’S co-ionann a bhith gearradh stuadh
’S a bhith gearradh feòil na Fuath,
Mar a thàthas braon ri braon,
Thàthadh feòil ri feòil ’na taobh.

Ach cha ruig sinn leas dol gu Iain Og Ile no gu Uibhist a dh’fhaotainn deireadh an sgeòil — tha e ga aithris fèin a latha ’s a dh’oidhche. Cha mhaireann Fionn no Oisean, ach tha an Cuan Siar an siod fhathast, a’ tràghadh ’s a’ lìonadh, ma chaill no nach do chaill a’ Mhuileartach a ceann.

Ach tha aon nì ann as fheudar aideachadh a thaobh a’ chuain, gu bheil i air fàs leasg ’na sean-aois, ’s nach tric a chithear i nis an taobh a-muigh da crìochan fèin. ’S tha sgeul air sin cuideachd. “O chionn linntibh fada fichead,” arsa sgeulaiche Eigeach, “bha daoine mar na faoileagan ’s cha robh bàthadh orra, ’s o Thràigh Bàin Mhùideart gu dol fodha na grèine — ’s a Thì Mhòir, ’s fhada sin air falbh! — chan fhaighteadh gille-turais don chuan an geodha no an doimhne; ’s ma bha gnothach aig mo ghaladhad air tìr, rud as minig a bha, cha robh air ach gu feumadh i fhèin dol air a chionn. Ach an diugh tha an t-aigeal breac le suinn na cruinne, is b’olc an airidh mur faigheadh an cuan gillean-turais ’nam measg.” ’S a-rèir an sgeòil, fhuair ise sin, gillean-turais (no, mar theirteadh riutha, leannana-cuain) cho sgairteil ’s a shuidh riamh air tobhtaidh no chuir ràimh troimh bhacaibh; ’s chan eil geodha no caladh an eilean no an oirthir anns nach facas iad uair no uair-eigin a’ toirt gu buil rùnta na mara. “Nuair bha mi am ghlas-ghille,” arsa fear de shliochd-nan-ròn an Uibhist a Tuath, “fhuair sinn latha bha siod corp fir san tiùrr-fheamann, ’s o nach b’fhios duinn cò e no co às da, bha sinn dol ga thìodhlacadh an oir a’ chladaich, los nach biodh fad aig a’ chuan dol ga iarraidh, nan iarradh i e. Ach nuair bha sinn ga thogail, mhothaich sinn gu robh ìnean loma bàn-

dearg air, ’s thuirt sinn ri gach a chèile gum b’ann de na h-urracha mòra esan co-dhiù, ’s gun cuireamaid fon ùir e gu h-eireachdail, mar bu dual, còmhla ri Crìosdaidhean eile an Teampall na Trianaid — rud a rinn. Am beul na h-oidhche, chunnacas bàta tighinn troimh na caoil, gun bhrèid aodaich rithe, ged bha soirbheas aice nach iarrainn-sa co-dhiù na b’fheàrr — ach lom rùisgte mar bha, is i shiùbhladh! Am priobadh na sùla bha a taobh ri laimrig, leum seisear ghillean aisde, gabhar suas gu Teampall na Trianaid, ’s aig Nì Math tha fios dè bh’aca air an guaillibh san tilleadh. Och! och! bheir an cuan a cuid fèin a-mach — is mairg a dhosanaicheadh rithe!”

Bu nòs riamh do luchd-tìre a bhith caoidh cor nan leannan-cuain, ’s a bhith smaointinn nach biodh a’ chùis idir cho goirt nan d’fhuair iad bàs a’ chinn-adhairt, is mar ris cadal-dàimh fo fhòid na tunga.

Rìgh! nach robh thu nad chadal
Ann an Clachan na Tràghad,
Ann an Eaglais na Trianaid
Far an lìonmhor do chàirdean.
’S gum biodh deòir mo dhà shùla
Mar an drùchd glasadh t’fhàile.

Ach air theothad nan deur, cha d’fhuair ’s chan fhaigh bròn-mara furtachd.

’S tha luchd mo ghaoil ’nan truaghain,
An grunnd a’ chuain gun charachadh,
Gan reubadh leis na stuadhan,
’S gam bualadh ris na stallachan.

Mu choinneamh sin, is fheudar a ràdh, ged is iomadh leannan-cuain a thug sgrìob air ais do Thìr-nam-beò, nach cualas fear diubh riamh a’ diomoladh Tìre-fo-thuinn. “Is fuar do leaba nochd, fhir mo ghaoil,” arsa bantrach ri taibhs a fir, ’s e air tachairt rithe oidhche sa’ chladach. “Chan fhuar ’s cha theth,” arsa esan, “ach dìreach mar dh’iarrainn, nam faigheadh na dh’iarradh.” “Mur fuar, a ghaoil,” ars ise, “is aonaranach co-dhiù.” “Is e tha sin naidheachd,” ars esan; “air an aon sgeir rium tha sàr-ghaisgich Lochlainn, bàird na h-Eireann, sgeulaichean na h-Albann, ’s an rud nach cuala iadsan no mise riamh, is eòl

don ròn ’s don eala sin.” “Eudail mo chridhe,” ars ise, “nach amaideach sinne a’ gul ’s a’ caoidh nam fear, is iadsan cho seanachasail sona san Tìr-fo-thuinn!” “Is fhìor dhuit sin, a ghràidhein,” ars esan, ’s e dol às an t-sealladh.

Tha leannan-cuain eile tathaich Caolas Odair (no Odrum), eadar Heisgeir agus an dà Haisgeir, taobh siar Uibhist, ’s a-rèir a sgeòil-san, is àite bochd Tìr-nam-beò seach Tìr-fo-thuinn.

Ann an Caolas Od-odrum,
Far an caidleadh an ròn,
’S far nach cluinnteadh guth duine,
Ach fuaim tuinne ’s glog geòidh.
Mar mhuime ’g altram a pàisdean
’S i gan tàladh gu ciùin,
Gu bheil tulgadh nan cuantan
Gar sìor-luasgadh nar suain.
Tha ’n ròn rìoghail a’ gusgal
’S an eala guileag r’a thaobh,
’S a’ mhaighdeann-mhara ’s i bruadar
Anns an uaigneas air laoch.
Tha na luingis a’ seòladh
Le ’n cuid òigear troimh ’n chaol,
An tòir air gaisge ’s air gàbhadh,
Air ceòl-gàire ’s air gaol.
’S thèid na luingis a bhàthadh,
’S thèid na h-àrmainn a dhìth,
’S cha laigh suain air an ainnir,
Gun a leannan, sa’ chill.
Och! an dùthaich an eòrna
Cha sguir còmhrag no eug,
’S gum bi dòrainn chloinn-daoine
Leis an aois dol am meud.
Ach bidh mise ’s mo leannan
Chaoidh nar flaitheas fo thuinn,
’S cha ruig airsneal no aois oirnn
Gus an saorar na suinn.

Is e dà thrian na dachaigh a bhith toilichte leatha, ’s a rèir coslais tha na leannana-cuain làn-riaraichte an dà chuid le an tuineadh ’s le am muime. Ach ge taitneach creideasach an sgeul,

is duilich a chlàradh air na mnathaibh — co-dhiù orrasan a chaill an ulaidh sin a fhuair an cuan. Cha b’ionmhainn riamh le màthair muime, ’s tha i gun bhreith fhathast an tè theireadh o ìochdar a cridhe, “Is e mo dhùrachd gum bi mo chuid leanaban nas sona le am muime, ma bhios i ann, na bha iad leamsa!” ’S chan ailis idir e air gaol nam ban, ma chuir deagh bhanaltramas a’ chuain teothad ’nan deòir is goirtead ’nan cridhe nach cuireadh a h-an-iochd gu bràth. Tha an uaigh gionach gu leòr, ach chan iarr ’s chan fhaigh i ach fuil is feòil is cnàimh; iarraidh is gheibh an cuan sin ’s an t-iomlan, an duine eadar anam is chorp. Faodaidh e bhith “Gum bi dùil ri beul cuain ged nach bi ri beul uaigh,” ach nuair tha an dùil marbh, chan eil anns a’ bhròn a their, “Thug an uaigh mo mhac dhìom,” ach neoni an coimeas ris a’ bhròn sin a dh’fhaodas a ràdh, “Thug an cuan dìom gaol mo mhic.”

Ach ge mòr fuath nam ban don Tìr-fo-thuinn, is motha na sin an gràdh do na fir nach maireann, ’s tha cuid diubh co-dhiù a thuinicheadh gu toileach anns a’ chuan air sgàth luchd an gaoil.

Beul a’ mhire ’s a’ cheòl-gàire,
’S truagh nach mise bha ceart làmh riut,
An druim a’ chuain no ’n iomall tràghad,
Ge be àit am fàg an làn thu;
Taobh ri taobh, a ghaoil, mar b’àbhaist,
Taobh ri taobh, gun dùil ri t’fhàgail,
Sìor dhol suain, ’s ar mànran sàmhach —
Och, mo leòn! cha chluinn mo ghràdh mi,
’S bàthadh stuadh air m’osna chràitich.

Ach bha iad ann a bha na bu rathala na i seo, ’s a fhuair na dh’iarr. Tha mu cheud gu leth bliadhna ann a-nis on sheòl Ailean Donn a-mach à Steòrnabhagh los ceangal pòsaidh a chur air fhèin ’s air àilleagan nan eilean, nighean Fir Scalpaigh ’s na Hearadh; ach eadar togail is leagail siùil fhuair an rosad-mhara grèim air, ’s nuair bu chòir dha, nan robh a’ chòir ann, bhith cur na fàinne air meur na suirghich, ’s ann bha e ’na laighe fo chobhar nan stuadh. ’S ma chuir seo nighean Fir Scalpaigh gu bròn, chuir e a bròn gu seinn, ’s gus an latha ’n diugh tha am bantrachas-cuain a’ gul ’s ag iargain ’na ceòl.

M’achanaich-sa, Rìgh na Cathrach,
Gun mi dhol an ùir no ’n anart,
An talamh toll no ’n àite-falaich,
Ach sa’ bhad an deach thu, Ailein -
Ailein Duinn, o hì, shiùbhlainn leat.

Is shiubhail i leis. Nuair thàinig àm a fuasglaidh, b’e toil a càirdean a h-aiseag thar a’ chaolais gu àite-tàimh a h-athraichean; ach ged thug iad iomadh oidhirp air a’ cheann-uidhe sin a thoirt a-mach, bha an Dàn ’s an Doineann ’s an cuan ’nan aghaidh, ’s an deireadh sgeòil choimhlion an cathadh-mara iarrtas na tè “anns a’ bhad an deach thu, Ailein.”

Sin mar a bha ’s a tha — gach nì chun a’ chuain, ’s tha eachdraidh nan Eilean sgrìobhte.

Tha iomadh nì duatharach san doimhne a thuilleadh air na leannana-cuain. Theireadh na seann daoine nach robh “beò air luim gun a shamhailt bhith fo thuinn,” crodh-mara, faol-mhara, cat-mara, nathair-mhara iochd air n-achd. Ach tha trì ann a tha de sgeul ’s de dhuatharachd a’ chuain os cionn chàich — an ròn ’s an eala ’s a’ mhaighdeann-mhara. Cha b’ann de fhìor nàisinn na mara a h-aon diubh, ge fad an cèilidh fo thuinn. Nan robh a’ chòir air a cumail, bu rìghrean air Lochlainn na ròin an diugh; ach ’nan òige bha iad cho eireachdail am pearsa ’s cho sgairteil an gnìomh ’s gun do ghabh am muime gràin na crìche orra, ’s cha bhiodh beò aice gus an toireadh i leagadh cinn is cridhe dhaibh. Thug i seachd làithean is seachd bliadhna ag ionnsachadh na Sgoile Duibhe, ’s nuair fhuair i na dh’fhòghnadh (is innleachd mnatha còmhla ris! ), cuirear a cuid dalta fo gheasaibh ’s fo chroisibh “nach b’iasg ’s nach b’ainmhidh gu bràth, ’s gum biodh am miann-mara gu tìr ’s am miann-tìre gu muir fhad ’s a bhuaileadh tonn air tràigh.” Gus an latha ’n diugh, ma tà, tha “Clann Rìgh Lochlainn fo gheasaibh” a’ gusgal an cuid ciùil air na sgeirean, a’ sìor-ghearan mar a tha, ’s a’ sìor-iargain mar a bha — ’s mar theireadh na seann daoine, “Nach aithnicheadh tu air an dà shùil ’s air an cluais-chiùil gu bheil fuil nan rìghrean anns gach fèith.” ’S a-rèir an sgeòil bha e anns na geasaibh cuideachd gum biodh aca ri dol ’nan cruth nàdurra fèin trì uairean sa’ bhliadhna, ri làine gealaich, los gum biodh call ga ùrachadh ’s bròn ga mheudachadh dhaibh le bhith faicinn an

dìlse fo cheannas nan coimheach. ’S theirteadh, nam faiceadh tu h-aon diubh anns a’ cheart àm sin, gun toireadh tu gaol do chridhe dhìse no dhàsan, ’s nam biodh bainnsean idir air t’aire, gur h-e banais a bhiodh ann. Tha sliochd nam pòsadh sin anns na h-Eileanan fhathast; b’ann diubh Clann ’ic Codrum, ’s theirteadh gum b’ann diubh cuideachd gach neach a b’fheàrr guth-cinn no clèibh na chèile.

Is gann gu ruigear leas a ràdh nach eil e rathail ròn a mharbhadh, ’s nach robh buil no blàth riamh air sealgair a rinn a leithid. Faodaidh bàrd na beinne bhith seinn:

Mharbhainn duit geòidh is ròin is eala,
’S na h-eòin air bharra nan geug.

Ach, nam b’Eileanach e, bhiodh e na bu chneasda, co-dhiù, chuirteadh cneasdachd air ’aindeoin, mar is minig a thachair. Latha bha fir Chanaidh air tì seilge an Eilean-nan-ròn, faicear cuilean anns an fheamainn is e dùr-amharc orra le a dhà shùil mhòra bhlàtha, mar gum biodh e dol a ràdh, “Is ann de shliochd nan rìghrean mise, ’s na marbhaibh an cuilean.” Ach mharbhadh an cuilean — le fear bu luaithe làmh ’s bu chruaidhe cridhe na chèile ’s ma mharbhadh chaidh gaoth is fairge gu boile, ’s bha na fir an sin gun seasamh chas aca, ’s iad mar na bàirnich a’ greimeachadh ris na creagan. Arsa fear a’ chridhe chruaidh, eadar dà sgal gaoithe, “Chan ann gun adhbhar a thàinig seo, fheara — tha dà Phròstanach nar cuideachd — is fheudar gu bheil diomb air Moire ’s air a Mac.” Air sàil an fhacail ghrad-rugadh air an dithis fhear, ’s cha bhiodh air ach gum feumadh iad an dara cuid a thoirt mar cheannach don chuan am beatha no an creideamh. Ach is e gach nì fon ghrèin a dheanadh an dà shaobhaire ach dealachadh rim beatha, ’s b’e deireadh na cùise gun deachaidh am baisteadh le chèile, an lodan sàile, a-steach don Eaglais Naoimh Chaitligich. Ach cha do shèimhich sin gaoth na fairge, ’s an treas latha thuirt am fear bu shine ’s bu ghlice anns a’ chuideachd, “ ’S e seo mo bheachd fhèin, fheara, nach ann den chràbhadh mort no marbhadh, ’s nan robh an cuilean-ròin beò fhathast, dh’fhaoidte gu robh sinne na bu rathala na tha sinn.” Bhòidich an sin gach fear diubh, nam faigheadh e a bheatha leis an tràth-sa, nach marbhadh ’s nach

màbadh e ròn gu bràth tuilleadh. An oidhche sin bha na fir ’nan taighean fèin an Canaidh.

Ma tha duatharachd an eachdraidh an ròin, tha duatharachd is còrr an eachdraidh na h-eala. Anns na sgeulachdan theirear “nighean an dà luan deug” rithe, ’s bhiodh na seann daoine cur beachd air seo: nuair bhiodh fàs air a’ ghealaich gum biodh bàinead air an eala, ’s nuair bhiodh ra-dorcha air a’ ghealaich gum biodh dath-dorcha air an eala. Ach biodh sin mar a bhitheas, is nighean rìghinne co-dhiù an eala. Anns na làithean duatharach, a-rèir an sgeòil, bha dà rìghinn ann a bha cho àlainn ’s nach b’urrainnear a ràdh cò bu ghràinne-mullaich dhiubh, ’s an tè eile làthair; ’s b’e deireadh na cùise gun do chuir an dara tè an tè eile fo gheasaibh, “i shiubhal gu bràth o àird gu h-àird an riochd eòin, sgiamhach air muir, clibeach air tìr, binn-ghuthach fo ghealaich, balbh tosdach fo ghrèin” — ’s tha an eala fo na geasaibh sin fhathast. Theagamh gu bheil mìneachadh an sgeòil r’a fhaotainn anns an t-seanfhacal, “Farmad na grèine ris a’ ghealaich.” Co-dhiù, tha e san t-seanachas, nuair a shìolaidh an Dìle Ruadh gu robh a’ ghealach làn, ’s gu robh i cho gile an oidhche sin ’s gum faiceadh duine calg na muice-creige ’na chois, nam biodh calg innte. Chuir seo a’ ghrian, ’s i ’na crùban anns a’ chuan, gu boile ’s gu feirg. “Eiridh mi,” ars ise, “ge fada mus blais an t-eun an t-uisge, ’s cuiridh mi grad-smal air an rè ’s air na reultaibh uile.” Rinn i sin, ’s ma rinn, chaill a’ ghealach trian da solas, ’s tha e ga dìth chuige seo. Theagamh, ma tà, gur h-e an trian sin a ta againn an riochd na h-eala, nighean an dà luan deug, ’s i binn-ghuthach fo ghealaich ach balbh tosdach fo ghrèin.

Tha iomadh sgeul air an eala anns na h-Eileanan, ’s iad uile ag aithris gu bheil i tiamhaidh ’na beatha is aonaranach ’na bàs, ’s gur h-e a rogha-ciùil a bhith tàladh nan leannan-cuain air na sgeirean. Cò nach cuala iomradh air an eala leòinte a shnàmh à Eirinn gu h-I, ’s a fhuair fasgadh is leigheas an sin?

Latha chaidh Calum-cille mach
Anns a’ mhadainn mhoich,
Faicear an eala, guile! guile!
An eala bhàn air an t-snàmh
’S guileag bhàis aic’,
Guile! guile!
An eala bhàn ’s i leòinte leòinte,
An eala bhàn ’s i breòite breòite,
Guile! guile! ’s an dà shealladh oirr’,
Guile! guile! ’s an dà mhanadh oirr’,
Beath’ is bàs,
Guile! guile!
Cia às do shnàmh, eala bhàn,
Ars Calum-cille mo ghràidh —
A h-Eirinn mo shnàmh, guile! guile!
O’n Fhèinn mo chràdh, guile! guile!
Guin a’ bhàis,
Guile! guile!
Eala bhàn, eala na h-Eireann,
Is cobhartach mise don èigneach,
Sùil bhlàth Chrìosd air do chràdh,
Ortha na seirc ’s an t-sìor-ghràidh,
Gad dheanamh slàn,
Guile! guile!
Eala bhàn na h-Eireann, guile! guile!
Cha bhi beud ort, guile! guile!
A bhaintighearna na linne, guile! guile!
A bhaintighearna na tuinne, guile! guile!
Do Ios’ a’ ghlòir,
Guile! guile!

Eadar-dhà-sgeul, nach fhaodadh e bhith gu bheil snàmh is leòn is leigheas Eala na h-Eireann a’ riochdachadh uidhearachd ar sluaigh o dhoilleireachd na Fèinne gu soilleireachd an t-Soisgeil? B’fhurasda leudachadh air a’ chùis, ach cha bhuin e do ar seanachas san àm.

Nis tha fios againn cò às a thàinig an ròn ’s an eala, ach cò às idir a thàinig a’ mhaighdeann-mhara? Cha dhuilich sin innseadh, ma tà. Bha maighdeann ann uair ’s rachar latha de na làithean

gu fuaran a dh’òl dibhe. Ars ise, ’s i ga faicinn fèin anns an fhìor-uisge, “Chan eil fhios a bheil tè eile an Albainn cho briagha riumsa?” “Nach amaideach thusa, ghràidh nam ban,” ars a muime, ’s i air tighinn gu fàilidh air a cùlaibh, “ge mòr Alba, is motha an saoghal.” “Mas motha, chan fheàrr,” ars a’ mhaighdeann, “ ’s co-dhiù, chunnaic mise sin, gach ridir as fheàrr na chèile à ceithir ranna ruadh an domhain, ’s bhòidich is bhriathraich gach fear diubh nach fac iad mo leithid aon chuid rompa no às an dèidh.” “Faodaidh sin a bhith,” ars a muime, “ach ge mòr an domhan, is beag e seach an fhairge, agus is iomadh fios freagairt a ta an cleith ’na doimhne.” An oidhche sin fhèin chaidh a’ mhaighdeann gu dubh-sgoilear ainmeil, ’s ars ise, “Fhir na Sgoile Duibhe, thoir dhomh eòlas na mara.” “Nì mi iasg dhìot,” ars esan. “Chan fhoghainn e,” ars ise; “dh’fheumainn sùil mnatha ’nam cheann, los mi dh’fhaicinn ’s a dh’aithneachadh maise mo sheòrsa.” “Cuiridh mi,” ars esan, “ceann mnatha air an iasg.” “Chan fhoghainn e,” ars ise; “dh’fheumainn cridhe mnatha ’nam chliabh, los gaol a thabhairt ’s a ghabhail, nam biodh luchd-gaoil ann.” “Miann do chridhe dhuit,” ars esan — ’s gabhar le chèile thun a’ chuain. Riamh on oidhche sin chìtear baintighearna òr-bhuidh, le earball èisg, a’ snàmh nan tonn ’s a’ sìor-iarraidh an nì sin nach gabh faotainn, tè as àille na i fèin. ’S mas fìor am fathann, ged fhuair i eòlas na mara, cha d’fhuair i riamh sonas ’na lùib, ’s nuair bheir i gaol, is ann do fhuil bhlàth, ’s chan ann idir do fhuil fhuair.

Tha duatharachd na mara cho farsaing ’s domhainn rithe fèin, ’s cha bhiodh an sgeul iomlan gun iomradh a thoirt air na fearra-longa, mar theirteadh riutha, ’s air na h-Eileana-sgeòil. Is maith an long a bheir a-mach an caladh às an d’fhalbh i, ach fada roimh mhithich bhiodh sùil nam ban a’ sireadh a’ chuain, ’s a’ faotainn sgeòil uaipe cuideachd air cor nam fear. Nam faicteadh fearra-long is solas dearg oirre, bu mhanadh air a’ bheò e; nam faicteadh tè is solas geal oirre, bu mhanadh air a’ mharbh e.

Chunnaic mi fearra-long an raoir,
Solas oillt is èig ’na crann,
’S thuig mi gu robh m’aona mhac òg
Fuar fo spòig a’ chuain ud thall.

’S ma dh’fhaodar earbsa chur an sùilean an t-sluaigh, is iomadh uair a thug na bantracha-cuain fèin sgrìob anns an fhearra-luing, ’s a chìteadh am beul na h-oidhche

Fearra-long mhòr a-steach an caolas,
Bean ’na toiseach a’ sìor-chaoineadh,
Bean ’na deireadh a’ sìor-ghlaodhaich,
Bean air tobhtaidh a’ sìor-ghaoladh.

Nach eil nì-eigin taitneach anns an smuain gur h-i an long a ta giùlan fios-bàis chum nam ban a ta cuideachd gan aiseag troimh ’n chaolas a sheinn an tuiridh os cionn a’ mhairbh? Ach chan adhbhar iongnaidh idir e — cha bu mhotha riamh gairge na mara na a teò-chridheachd. ’S ma tha i teò-chridheach, an co-lorg sin tha i cruaidh ceart. Cha b’ann aon uair no dà uair, anns na làithean duatharach, a chaisg i eucoir nan Gall, ’s a dh’fhògair i an ciontach don àite sin a bha freagarrach do dhroch ghiùlan. “B’fhurasd aithneachadh air an fhearra-luing,” theireadh na seann daoine, “nam b’e siod a ceann-gnothaich — bhiodh i daonnan air theinidh.” Chan eil cho ro-fhada on chunnacas i air a’ cheart ghnothach ’s anns a’ cheart bheairt sin, agus seo an sgeul mar fhuaradh i o fhear den dithis a chunnaic:

Bha sinn dìreach a’ greimeachadh air fasgadh an fhearainn, nuair chunnaic sinn neul boillsgeach, mar gum b’ann os cionn Chaol Muile. Ars mo ghoistidh rium fhèin, “Cuiridh mise mo chluas air a’ gheall gur h-i th’ann Tobar-Mhoire ris na speuran, ’s gu dearbh cha b’iongantach ged bhitheadh, ’s na solais aca muigh air na sràidean fèin!” Ach san fhacal thàinig ise — oir ’s i fhèin a bh’ann — timcheall Rubha Aird-na-murchann, ’s cuirear a ceann air Eige — ’s a Thì Mhòir, ’s i dh’fhalbhadh! ’S bha sinne nar dithis ’s ar n-anail nar n-uchd, ’s ar cridhe leum às a chochall, is fios is cinnt againn mur bàthadh sàl gu loisgeadh teine. Ach, eudail nam fear, cha robh an uair air tighinn — ’s am priobadh na sùla bha a’ bhèist oirnn, ’s i ’na caora dearga o ’toiseach gu ’deireadh, o ’bòrd-uisge gu bàrr a croinn. Is Nì Maith gar seunadh, bha fear fada caol dubh oirre, is fidheall ’na dhòrn, ’s e sìor-chluich ’s a’ leum ’s a’ lasganaich — agus, O Mhoire ’s a ghràidh, b’uamhasach fhèin an raoiceil a bha gu h-ìosal. Is càit an tug i oirre ’na dhèidh sin? Aig an t-Sealbh tha

brath — ach an sealladh mu dheireadh a fhuair sinne dhith, bha i mach an Caol Canach, ’s an Cuan Siar fo ’sròin.

Cha lean sinn i nas fhaide an tràth-sa, ach gu cinnteach is iomadh uair a b’fhiach i leantainn, nuair bhiodh teine nan eucorach às, ’s a guala gile mar a’ ghrian, ’s i deanamh àirdeachd gu Tìr nan Og, no gus na h-Eileana-sgeòil eile, an t-Eilean Uaine, an t-Eilean Sorcha, Innse Geala nan Rà-solais, Eilean nam Fear Fial Fionn. Gun teagamh tha eileanan eile ann nach eil idir cho taitneach riu sin — Eilean na Fiacais, far an tèid luchd nan teanga fada; Eilean na Duibhre, far an tèid farmad is droch shùil; is Rocabarraigh fo Thuinn, taobh siar Bharraigh, far a bheil na h-alla-bhèistean mòra a’ sìor-dheilbh uilc an aghaidh a’ chinne-dhaonna. Mar dh’èirich do bhrataich Shìl-Leòid, thàinig Rocabarraigh ris dà uair cheana, ’s an treas uair

Nuair thig Rocabarraigh ris,
Is dual gun tèid an saoghal a sgrios.

Thathas ag ràdh gu bheil cuid de na h-ollamhan a’ faotainn a-nis lorg lacha, no theagamh gur h-e lorg geòidh, thun nan Eilean-sgeòil sin, ’s a’ toirt h-Irt mar ainm air a’ mhòr-roinn diubh. Ach biodh iad ceart no ceàrr, is dìomhain an saothair. B’ann den chridhe, ’s cha b’ann den fhradharc, na h-Eileana-sgeòil; ’s ged bhuailteadh Tìr nan Og am màireach, an earar bhiodh Eilean-sgeòil eile ann na b’fhaide mach sa’ chuan, ’s cha tig an latha chì sùil no shaltras cas tìr ar n-ionndrainn.

Nis, nan ceadaicheadh an duilleag, nì nach ceadaich, b’fhurasda shoilleireachadh mar tha beatha an Eileanaich, o bhreith gu bhàs, air a còmhdach, mar gum b’eadh, le duatharachd na mara. Theirteadh gum biodh lùth is aigneadh an duine a-rèir an t-siùil-mhara bh’ann nuair a rugadh e, ’s gum biodh rath an lìonaidh no rosad an tràghaidh air fhad ’s bu bheò e. ’S ma thachair gu robh a’ ghealach a-rèir a’ chuain san àm, bha ceann cinnt air a’ chùis an sin.

Rugadh Calum-cille mo ghràidh
Ri cuan an lìonaidh,
Ri gealach an fhàis,
’S b’e ’n t-àilleagan e fèin.

’S a-reir an sgeòil, nuair rugadh Iùdas bha cuan a’ tràghadh ’s gealach a’ cnàmh, ’s a thaobh ’s gu robh, bha rà-dorcha air a bheatha-san riamh. Theirteadh cuideachd gun d’rugadh Pilat ri marbh-shruth na contraigh — ’s nach robh a bhuil air? Cha b’fhios da riamh dè an taobh a ghabhadh e, ’s cha robh seasmhachd ’na ghnìomh no earbsa ri chur ’na fhacal. Ach chan e aon chèilidh no dà chèilidh chuireadh crìoch air an sgeul sin, ’s a leigeadh ris duinn mar tha ceòl-gàire is cràbhadh an t-sluaigh, am beul-aithris ’s an gnàth ’s am beachdan gu lèir, air an neulachadh le duatharachd na mara. B’e an ceart iongnadh e nach robh aignidhean an t-sluaigh air an tur-shaobhadh ’s air an crùbadh gu neoni fo cheannas na duatharachd sin. Ach ’s e theirteadh “gur h-ann air comhairle na gaoithe tha an cuan,” ’s a chionn ’s gu robhas a’ creidsinn an co-lorg sin “gur h-ann air comhairle Rìgh nan Dùl tha a’ ghaoth,” bha nì-eigin an inntinn an t-sluaigh a bha cumail làmhachas-làidir na mara o thighinn gu cearrachas-làidir air a taobh-se, ’s gu tràillealachd air an taobh-san. Ach ’na dhèidh sin ’s da aindeoin, is e toiseach is deireadh an sgeòil gum b’ann ’s gur h-ann den chuan beatha an Eileanaich, ’s ma tha cluas na h-òige fosgladh, gu bheil cluas na h-aoise dùnadh, ri a gàir.

Tha ’n ceò ’s an drùchd,
Tha ’n drùchd ’s an ceò,
Tha ’n ceò ’s an drùchd
An sùil mo ghràidh
An sùil mo ghràidh.
A Thì dh’fhosgail an t-sùil òg,
Dùin i ’n nochd an clò a’ bhàis,
An clò a’ bhàis.
Tha gàir a’ chuain,
A nuall ’s a gàir,
Tha gàir a’ chuain
An cluais mo ghràidh,
An cluais mo ghràidh.
A thì bheairtich an ùr-long,
Stiùir i ’n nochd thar tonn a’ bhàis,
Thar tonn a’ bhàis.