4. Far An Robh Naomh

Tha I Chalum-chille iomraideach air feadh an t-saoghail; tha ionada naomha eile ann a ta iomraideach air feadh na h-Albann; ach am fear a bhios tric air allaban, bheir a choiseachd e uair no uair-eigin gu àite air nach cuala e iomradh riamh roimhe, ach mum faod e a ràdh air ball: “Is àite naomh an t-àite seo; tha an t-ainm ga innseadh, is tha mo chridhe fèin ga aideachadh.” Thuirt fear na ceart bhriathran sin o chionn ghoirid, is e ’na sheasamh an Cladh-chille, ann am Bonn-sgaoid, an Siorramachd Pheirt. Ma chaidh eachdraidh na cille seo riamh a sgrìobhadh, tha i air chall a-nis is cha mhò tha beul-aithris an là an diugh ag innseadh cò e a thog, no cò iad a fhritheil an ceall, ma bha ceall ann, rud as coltach gu robh, mas ceart an t-ainm. Is e meud an fhiosrachaidh a gheibhear o na seann daoine anns a’ choimhearsnachd gu robhas uair-eigin ri adhradh anns an àite, is ’na dhèidh sin gum bìteadh, leis an anabarr iochd, ag adhlacadh choigreach agus chiontach ann, is gum b’e an neach mu dheireadh a chuireadh fo fhòid ann, leanabh beag a chaochail o chionn còrr is ceud bliadhna. Is fheudar gu robh an tuilleadh eachdraidh air an àite anns an linn a dh’fhalbh; co-dhiù, o chionn còrr is fichead bliadhna, thog baintighearna urramach nach beò an diugh carragh-cuimhne anns a’ chill, is tha e sgrìobhte air a’ charragh sin gu robh deisciobail na h-I ri adhradh an seo. A’ cur an dà nì, ma tà, an ceann a chèile — beul-aithris an là an diugh agus fianais na carragh-cuimhne — cha dhuilich na cnàmhan a chòmhdach le fuil is le feòil, is bruidhinn a chur anns an teangaidh bhailbh.

Bha na h-Eileana Siar, eadar dhùn is cheall, fo cheannas nan Lochlannach. Cha leigeadh an t-eagal leis a’ Ghàidhlig a guth a

thogail an clachan no air laimrig; is gann gun deanadh i cagarsaich fhèin ach an uaimh taobh na mara no ri cùl creige an àird nam beann. Bha I Chalum-chille fuar fàs, gun tùis gun chlag, is cha robh cladach an Innse-gall air nach faicteadh falaisg an ciaradh na h-oidhche, is cha b’fhalaisg fhraoich no asbhuain, ach falaisg cheall is theach. Bha na manaich ’nam fògarraich thall ’s a bhos; cuid dhiubh, mar neo-chlèirich, gan cosnadh fhèin aig na coimhich rè an latha, is ag èaladh mu mheadhan-oidhche gu fròig beinne no gu uaimh cladaich a dheanamh na h-Aifrinn is a dhaingneachadh nan creidmheach; cuid eile dhiubh air Tir-mòr, a’ searmonachadh an t-Soisgeil far nach cualas, is a’ togail cheall far nach fhacas. Is uair no uair-eigin cha robh manach ’nam measg nach abradh ris fhèin am beul na h-oidhche: “Am màireach, mus blais an t-eun an t-uisge, togaidh mi orm, is a dheòin Dia ruigidh mi Dun-chailleann mus till mi.” B’e siud linn an àigh do Shiorramachd Pheirt. I Chalum-chille air a h-aineol an Dùn-chailleann; gach frith-rathad le manaich a’ tighinn is a’ falbh; ceum fann màirnealach aige-san a bha tighinn, is ceum luath làidir aige-san a bha falbh. Cha robh I gun ìocshlaint, eadhon air a h-aineol.

Latha bha ann, chaidh fear de na manaich, is e air an uidhe gu Dun-chailleann, air chall is air dubh-chall am monaidhean Athall. Thachair gu robh ceòban uisge ann, is anns a’ cheòban b’ionann don choigreach tuath is deas, siar is sear. Uair is uair thàinig e air bothan-beinne an robh buachaillean a’ gabhail fasgaidh, ach bu Chruithnich iadsan is bu Ghàidheal esan, is cha do thuig e den cainnt ach na bloighean anns nach robh àirdeachd an rathaid. Iochd air n-achd lapanaich e air aghaidh gus an tàinig e gu mullach cnuic. “Leigidh mi mo sgìos an seo,” ars esan, “is minig a bha Calum caomh an càs na bu chruaidhe, is mar dheanadh esan nì mise — bheir mi treis air canntail nan Salm.”

Bheir na beannta sìth don t-sluagh, agus na tulaich. . . Bithidh uachdaranachd aige o fhairge gu fairge, agus on abhainn gu ruig crìochaibh na talmhainn. . . . Beannaichte gu robh an Tighearna Dia, Dia Israeil, an tì a mhàin a nì nithe iongantach. Agus beannaichte gu robh ’ainm glòrmhor-san gu sìorraidh; agus lìonar an talamh uile le a ghlòir — Amen agus Amen.

Is gann gu robh an Amen mach às a bheul na thog an ceò, is faicear, shìos fodha is nunn m’a choinneamh, sealladh anns an robh adhradh do Dhia agus ùralachd do dhuine; cnuic is coilltean muin air mhuin, is glacagan sòbhragach ’nan dlùths, agus shìos air ùrlar a’ ghlinne Teimheil nan glumag is nan eas. “Siod mo cheall,” ars am manach, “anns an lagan air taobh thall an àtha.” Tha an ceart bhad r’a fhaicinn fhathast — cearcall den droigheann, is gach craobh liath le crotal glas na h-aoise.

Cha b’fhada gus an robh a’ cheall ùr iomraideach air feadh na dùthcha. Moch is anmoch dh’fhàgadh fir an cuid sprèidh, is mnathan an cuid bhràth is chuigeal, a sheinn nan Salm is a channtail nam Freagradh am Bonn-sgaoid. Bha frith-rathaidean ùra gan deanamh tren choille, is b’e rogha-ciùil na coimhearsnachd gu lèir seirm a’ chluig airgid a fhuair am manach o uasal Athallach, is a bha nis, ge be air bith a dhleasdanas roimhe, a’ gairm an t-sluaigh o bheinn is o bhaile gu Tràtha na h-Eaglaise. Mas iad na leanabanan, bhiodh iad d’an deòin a’ dol air chall anns a’ choillidh, is cha du dìriche dheanadh an t-eun air a nead na dheanadh iadsan air cill a’ mhanaich; is nuair a thilleadh iad dachaigh, bhiodh sgeul aca r’a innseadh a chuireadh tiomadh ar cridhe gach màthar. Ach b’e iongantas nan iongantas an t-amhasg sealgair à Raineach. Gach dàrnacha latha bheireadh an seachran-seilg e gu Bonn-sgaoid, eadhon gus a’ chearcall droighinn, is ged nach b’ann a dh’fhaicinn a’ mhanaich a thàinig e (cha b’ann idir, ler cead, ach air lorg an daimh! ), air a shon sin, mas e conaltradh a bha fa-near don mhanach, is e conaltradh, is a leòr dheth, a gheibheadh e — agus an damh nach robh ann, cha rachadh saighead ann, an latha sin co-dhiù! Ciod nach dean làn-duine? Ciod nach dean teas-ghràdh?

Latha de na làithean, thigeadh coigrich don chill — manaich a bhiodh a’ gabhail an rathaid gu Dun-chailleann, no uaithe. Is iomadh fear a thuirt ris fhèin anns a’ mhadainn: “Bidh mi nochd, a dheòin Dia, an Cill-mo-Chalmaig am Maoilinn,” a sheas, am beul na h-oidhche, air taobh thall an àtha, shìos fon chearcall droighinn. Is an ath mhadainn b’e an smuain-dùsgaidh, “Gu cinnteach tha an Tighearna anns an àite seo, agus cha robh fios agamsa air.” Ach bu bheag na thigeadh de choigrich fo stiùradh eòlais is gaoil. Bhiodh cèilidh nan cèilidh

anns a’ chearcall droighinn an oidhche sin — cèilidh na h-aigheir air a taiseachadh le ionndrainn. Bhiodh sgeula nodha aig na manaich òga air allamharrachd nan Lochlannach is air àmhghar nan naomh, is bhiodh seann sgeula aig na seanairean air cliù na h-I, an uair a bha I mar a bha. Sgeul air an sgeul o shean is o òg; bruadar, aisling, taisbean, manadh; sgeul air Calum, sgeul air Donnan, sgeul air Pàdraig; sgeula ta sgrìobhte, agus sgeula nach eil, “ann an leabhar de leabhraichean na h-Eireann.” Is, aig meadhan-oidhche, na Sailm. Nam b’e nochd an raoir no an ath oidhche, b’e Salm an Tràtha an Salm Mòr, is mar nach biodh e fada gu leòr, Sailm nan Ceum, còig dhiubh, còmhla ris. Ach mas manaich a ta an seo an nochd, is eileanaich cuideachd — caob dhaibh-san, ma tà, den t-Salm sin as caomh le fuil na marachd. (Salm 107; 21-30).

O gu moladh daoine an Tighearna airson a mhaitheis, agus airson a bhearta iongantach do chloinn nan daoine. Agus gun ìobradh iad ìobairte buidheachais, agus gun cuireadh iad an cèill a ghnìomharan le luathghaire. Iadsan a thèid sìos don fhairge air longaibh, a nì obair air uisgeachaibh mòra. Chì iadsan gnìomharan an Tighearna, agus a bhearta iongantach anns an doimhne. . . . Cuiridh e an doineann gu fèath, agus bithidh a tonnan ’nan tàmh. An sin bithidh iad ait, a chionn gum bi iad sàmhach; agus bheir e iad don chaladh as miannach leo.

A rithist; agus a rithist; agus a rithist! Mas maith rin canntail, cha mhiosa rin èisdeachd, na roinn. Blasag eile dhiubh, seirm eile dhiubh, gus am bi na deich rainn cho fada ris an t-Salm Mhòr fhèin.

An sin bithidh iad ait, a chionn gum bi iad sàmhach; agus bheir e iad don chaladh as miannach leo.

Ach, och nan och, is fhad air falbh an caladh sin an nochd!

An ath mhadainn bhiodh caoin na mara ann an guth a’ mhanaich, is theireadh a choimhthional ri cach a chèile air an rathad dhachaigh, “Nach e bha drùidhteach an diugh; is fheudar gum fac e aisling an raoir.” Chunnaic. Agus chì. Ceart cho luath is a bhios iadsan às an t-sealladh, nì esan lom dìreach air tom seileasdair ri taobh glumaige, is le ealain a chuireadh farmad air

na sìdhichean, gearraidh is snaidhidh is fuaighidh e bàta, is chan e bàta ach bàtaichean — geòlachan, sgothan, eathraichean, luingis, is gach aon diubh fo làn uigheam, a-rèir a gnàtha. Cha ghlumag a’ ghlumag nas mò, ach an Cuan Siar; is eileanan na clachan; is ròin na briceinean; is lachaidh na cuileagan. Is ann an siod a bhios an sgiobaireachd, is cha b’e sgiobaireachd nan Raonallach! Agus sin a dh’aindeoin gaoithe a ta gun urram do stiùir no do sheòl, is nach do shèid riamh, gus an diugh, air nì a b’uaisle na an slaod a bhios a’ màgail air Loch Teimheil. Ach mu dheireadh tuigidh a’ ghaoth fhèin — leth-char, co-dhiù — nach glumag seo ach cuan, is bheir i cead don chabhlaich sheileasdair togail gu muir. Tre Chaol Muile seòlaidh iad, eadar bheag is mhòr, seach a’ Mhorbhairne, seach Aros, seach Tobar-Mhoire, gus am bi iad a-mach o ghualainn thall Mhuile, is an sin sgapaidh iad feadh nan cuan. Cuid is an sròn air Eige, mur h-ann air Canaidh, nas fhaide siar; cuid air fuaradh gu Colla is gu Tiriodh; agus cuid — a’ mhòr-chuid, mar bu dual — ’nan deann gu I Chalum-chille, agus tè bheag bhiorach ’nam measg a nì Colosa air sruth an lìonaidh. Ma tha na luingis Lochlannach fathast air sàil, chuir an cabhlach seo gu falach-cuain na reubairean, is chan fhaicear an tanalach no an doimhne ach siùil làna nam manach, is Crois Chrìosda ris gach speur. Is leòr an uidhe, is leòr an sealladh. Sìnidh am manach e fhèin air toman fhraoich, is dùinidh e a dhà shùil, is chan e torman na h-aibhne a bhios ’na chluais, ach fuaim an taibh, is gàirich nan tonn air tràigh na h-I.

Fhir-dùthcha, fhir-dùthcha, aidich, ge manach thu, gu bheil an smuain a’ sìolachadh ad chridhe, gum fàg thu, luath no mall, do cheall is do choimhthional, is gun gabh thu lorg do mhuinntir thun a’ chuain. Ach chan abaich an smuain gu bràth. Tha Calbhari ’na do dhroigheann, tha I ’na do chearcall, is cha robh dùthchas riamh aig do sheòrsa ach dùthchas nan gaoth a shèideas far an àill. Far a bheil thu, bithidh tu, is chan ann ad aindeoin. Far an do thàlaidh thu na leanabanan is na daoine borba, caidlidh tu. Is anns na làithean a thig, measar e ’na iochd don chiontach is don choigreach an adhlacadh ad chill — is ri do thaobh fèin càirear leanabh beag.