AN CEARD MOR.

Leis an t-Urr. COINNEACH MACLEOID, D.D. , Giogha.

Chan ’eil fhios agam cò thubhairt an toiseach “Mo chomunn fhéin, comunn nan ceard,” ach bu dearbh bhràthair dhomhsa e. Riamh o’n a b’urrainn domh coiseachd, bha eòlas maith agam orra, an dà chuid anns na h-eileanan agus air tìrmór. Chan e bodach a their sinn ri seann cheard a tha ’na cheannard air sgaoth de mhic agus de nigheanan agus de dh’oghachan—is e their sinn ris, An Ceàrd Mór, ged nach bu mhotha e na druid. Ach an Ceàrd Mór air a bheil mi a’ toirt iomraidh an nochd, chan e aon duine a tha ann, ach fichead.

Is tric a their sinn ri càch a chéile, “Dé an saoghal a tha agad an diugh?” mar gu’m biodh a h-uile duine agus saoghal aige dha féin. Tha sin fìor co-dhiù a thaobh nan ceard. Tha saoghal saor farsuing aca dhaibh fhéin, agus tha iad ag cur seachad an làithean ag gleachd ris an t-saoghal sin eile a tha fantainn ann an tighean—saoghal nan gadgie (nam fear-tighe) mar their na ceardan fhéin. Thubhairt mi ag gleachd, ach is e cluich a th’ann, agus chan e gleachd da rìreabh. Tha an ceard a’ toirt a bheò-shlàinte as a’ ghadgie le caran beaga seòlta a chaidh a chur ann mu’n d’fhàg e gàirdeanan a mhàthar.

“Matà, ’ghaolaich,” ars’ an Ceàrd Mór rium latha, “is beag a fhuair mi fhéin riamh air tàilleabh mo shaothrach, ach is iomadh rud a fhuair mi le beul-bochd ’s le beul-bòidheach, agus giseag no dhà air an cùl.”

’S ma tha chluich a’ dol air a’ cheàrd còrr uair, cha chuir sin gruaman sam bith air. “Uair a bha sid,” ars’ esan, “smaointich mi am inntinn fhéin, na’n iarrainn na bu lugha, gu’m faighinn na bu mhotha; agus na’n tairginn pàigheadh air son na dh’iarrainn, gur h-e bhiodh ann, gu’n cumainn an dà chuid, m’airgiod agus mo chliù.

Ach feuch, thusa, an do chùm. A’ cheud bhean-tighe, dh’an tug mi an tairgse, ghabh i mo chuid airgid, agus cha d’fhàg i agam-sa ach mo chliù. Is i nach robh cearbach, a cheart té. Ma theid thusa gu bràth air an t-siubhal a ghaolaich, fàg am beul-mór as do dhéidh, agus thoir leat am beul-bochd” —comhairle a gheall mi gu’n gabhainn, an uair a thigeadh an t-ám.

Ach cò iad, na ceàrdan? Tha mi deanamh dheth nach ’eil ach glé bheag de dh’fhuil nan gipsies anns na ceàrdan againn fhéin. Gun teagamh, tha móran dhiubh cho dubh ris an fhitheach, ach gheibhear gu leòir de dhaoine beaga dubha air taobh siar na h-Albann agus air taobh siar na h-Eireann, ach is ann de na h-Ibirianich no sluagh na Mediterranean, iadsan. Theireadh an Ceàrd Mór ma bha no nach robh e ceart, gur h-ann a Galla-Ghàidheil, no Galloway a thàinig na ceàrdan ruadha, agus gu’n do thòisich a’ chuid bu mhotha de na ceàrdan Gàidhealach air an t-siubhal, an uair a bha na fineachan an sgòrnanan a chéile. “Mur b’e Colla Ciotach,” ars’ an Ceàrd Mór Mac a Phì, “b’e mo mhac-sa oighre Cholbhasa an diugh.” “So agad an tul-fhirinn,” ars’ an Ceard Mór MacDhomhnuill, “tha na daoine againne air an t-siubhal, riamh o’n theich sinn á Gleanna-Comhainn air oidhche na mollachd agus nan seachd sian.” “Tha cruinneachadh mór ann an Inbhir-nis an diugh,” ars’ an Ceard Siosal, “agus na’m biodh a’ chòir air a cumail, dh’fhaodadh mo cheannsa bhi glé àrd am measg nan uaislean a bhios cruinn.” Biodh an uaisle mar a dh’fhaodas tha dreach na firinn air a’ chuid eile de’n t-seanchas.

An uair a chì thu an ceard Mór ag gabhail an rathaid, le cheann sgràbach ’s le aodach giobach, is beag nach abair thu, “Chan ’eil air an duine so dìreach nach ’eil e ag itheadh an fheòir. “Is fada bhuaith’ e. Tha rud no

dhà ’na cheann nach fhaighear aon chuid an sgoil no an leabhar. Tha agam-sa ri bhi beò air éiginn le breacadh de Ghàidhlig, agus leis na’s lugha de Bheurla, ach a thuilleadh air Gàidhlig agus air Beurla, tha trì cànainean eile aig a’ Cheard Mhór nach ’eil aig na sgoilearan as àirde am Breatuinn. Tha aige na dh’fhòghnas de’n Romani, seann chànain nan gipsies. Co-dhiù, na’m biodh e ceannach eich no bàta anns an Romani, cha bhiodh e furasda an car a thoirt as, agus na’m b’ann ’gan reic a bhiodh e, ’s e am fear eile bu dòcha call. ’S tha làn a chinn aige de’n chànain ris an abair na sgoilearan Shelta no Shelru, ach ris an abair an Ceàrd Mór e fhéin an Laideann Eireannach. Rinn na h-àrd-sgoilearan a mach gu’n deachaidh a’ chànain so a dhealbh ás a’ Ghàidhlig, o chionn còrr agus mìle bliadhna, le bàird agus ollamhan na h-Eireann, los gu’m faodadh còmhradh a bhi aca ri chéile nach tuigeadh càch. Bha iomadh seòl aca air na facail fhalach. Tha móran dhiubh air an cur cas mu sheach: am facal mac air a thionndan gu cam, agus am facal pog air a thionndan gu gop. Glé thric cuideachd, tha litir no dhà air an cur ri ceann an fhacail no ri iorball, no ris an dà chuid. Mar so tha am facal aimsir air atharrachadh gu grimsha, agus am facal righ (no rig anns an t-seann Ghàidhlig) gu srigo. Ach chan ’eil ùine air tuilleadh a radh mu dhéidhinn Shelta, an Laideann Eireannach, agus co-dhiù, tha mi fhéin na’s eòlaiche air an treas cànain, ma’s cànain i, a th’aig a’Cheàrd Mhór, agus ris an abair e fhéin a’ chainnt no còrr uair Am Brothlach. Tha cuimhne agaibh gur h-e Am Brothlach a theireadh muinntir na Féinne ris a’ choire mhór anns am biodh iad a’ bruich a h-uile seòrsa bìdh còmhla, agus is e fìor mheasgan a th’anns a’ chainnt so a bhios na ceardan a’ bruidhinn ri cach a chéile.

Bhithinn fad an comain nan sgoilearan a tha ag éisdeachd rium an nochd, na’n innseadh iad dhomh cia meud cànain a tha an Ceard Mór ag cur fo chìs anns na facail so:—

Gadgie Fear-tighe.

Shan Gadgie Duine mosach.

Bauri gadgie Toirt a’ chair a fear-tighe

Manishi no Beòr Boireannach.

Grannam Coirce.

Carnis Feòil.

Sprach Iarr.

Bir Bàta.

Haben Aran.

Test Ceann.

Wenetra no Fenetra Uinneag.

Pani Uisge.

Pani Deevies Latha fliuch.

Lig no Drom Rathad.

Gauni Cearc.

Ciri Caora.

Meggat Uan.

Gry Each.

Yag Teine.

Mealie Siucar.

Vil Baile.

Sallachan Mionnachadh.

Ringan Coire.

Ja Avree Gabh Romhad.

Bing avree Thig an so, no tiugainn leinn.

Foghnaidh sin an dràsda, ach is fheudar dhomh aideachadh nach ’eil uair a thachras an Ceàrd Mór orm, nach ’eil fìor shannt orm mo làimh a chur ’nam bhoineid ri leithid a sgoilear.

Ach chan ’eil an dùrachd sin aig a h-uile fear. “An

cuala thu riamh, a ghaolaich,” ars’ an Ceàrd Mór rium, “mar thuirt mi ris an duine so shuas, an uair a dhiùlt e le feirg, sochar beag a dheanamh domh, agus mise ’na cheart fheum. ‘Tha seòrsa de dhreuchd anns an Eaglais,’ arsa mi fhéin ris, ‘agus theid thu air do ghlùnan, moch is anmoch a dh’iarraidh fichead nì air an Fhreasdal air nach ’eil feum sam bith agad, ach theid thu fhéin air an dearg chaothach ma dh’iarras ceàrd bochd seann bhriogais ort. Och, a dhuine thruaigh, cha bu tu mì, ’s cha bu mhi an cù.’ Thug mi sin dà, dìreach beul mu’n t-sròin, biodh e buidheach no diombach.” Is mi a chreideas. Is math is aithne do’n cheàrd mhór a bhi modhail goirt, agus ma’s fheudar a bhi goirt gun a bhi modhail.

Ach ge mór m’fharmad ri fòghlum agus ri airmseachd nan ceard is motha na sin m’fharmad ri’n cuid ceòlmhorachd. Mar thuirt Murchadh nam Port, á Bearnaraidh na h-Earadh, “Neo’r thaing caran is camagan is cuairteagan anns na puirt agam fhéin, ach m’anamsa! gur h-e car a’ mhuiltein gun stad a bhios puirt nan ceàrd a’ deanamh.” Cha mhisde na puirt sin! Is fhad’ a leanainn fhéin an Ceàrd Mór, is e ’cluich am beul na h-oidhche, “Theid mi dhachaidh Chrò Chinn-t- Sàile,” agus shiubhlainn eadhon na b’fhaide a dh’éisdeachd ris is e gabhail tàlaidh do na h-oghachan, an ám cadail.

Hó, hó, ghibean,
Hé, hé, ghibean,
Hó, hó, ghibean.
Dé gheibh thu far an laigh thu,
Ghaoil, an nochd?

Gheibh e mo bheannachd-sa co-dhiù, “Far an laigh thu, ’Ghaoil, an nochd.”