---

[138]

62 Eachdraidh Bean MhicLachlainn (1906)

B’ ann à Muile a bha Pàdraig MacLachlainn. Chaidh e do dh’Oilthigh Ghlaschu an toiseach, ach nuair a ghluais an t-Ollamh Blackie às a sin gu Oilthigh Dhùn Eideann, lean Pàdraig agus oileanaich Ghàidhealach eile e. Nuair a chrìochnaich Pàdraig anns an Oilthigh, bheachdaich e air togail air a Chanada. Ach thòisich e a’ leantainn na h-eaglais, agus thug sin atharrachadh air cùrsa a bheatha. Ghabh e os uallach a dhol na mhiseanaraidh air ais chun na Gàidhealtachd. Phòs e Ailis Sgroggie, mar a chunnaic sinn, a rugadh ann a Haddington — a bha air a’ mhòr-chuid dhe foghlam fhaighinn ann an Sasainn. Mus do phòs i Padraig, bha i air a bhith ann a York a’ teagaisg ealain, fuaigheil agus a’ phiàna. Bha i cuideachd sònraichte math air seinn. Gus na choinnich i ri Pàdraig, cha robh eòlas sam bith air a bhith aice air a’ Ghàidhlig. Mar sindheth, chan eil e na iongnadh ged a bha i caran teagmhach a’ cur cùl ris a’ Mhansa ann an Gairbh (far an do thog Pàdraig a

---

[139] dhreuchd) agus a’ dèanamh an aiseig gu Hiort ann an samhradh 1906.

Cha robh am beatha idir furasda dhaibh fhad ’s a bha iad air Hiort. A dh’aindeoin sin, bha iad sona gu leòr, nam pòsadh agus nan dreuchd. Gu sealbhach, sgrìobh Ailis leabhar-latha fhad ’s a bha i ann — criomag ghoirid a h-uile latha. Seo earrainnean às an leabhar-latha, a’ sealtainn na toil-inntinn a fhuair i, am measg dhaoine a bha coibhneil gasda, ann an eilean a bha (le aimsir mhath) fìor bhòidheach.

Lùnasdal 1906

Dìmàirt 14

Tha Ceit ar searbhant anabarrach snog, agus dè a dhèanainn às a h-aonais. Chan eil sinn fhathast air na daoine uile fhaicinn, oir tha na fir air falbh a’ sealg an fhulmair, agus na mnathan a’ giùlain nan eun dhachaigh. Chaidh sinn a dh’fhaicinn Raonailt NicCruimein, an aon neach a tha fhathast ann an taigh-tughaidh. Cha charaicheadh i às an t-seann thaigh airson a dhol a thaigh-geal. Tha na cearcan còmhla rithe anns an aon rùm. A rèir Phàdraig, tha i air leth tuigseach agus bha a cuid Gàidhlig coileanta: tha grunnan de sheann daoine san àite, iad uile a’ faighinn thairis air a’ bhanachagach a chuir dà dhotair orra o chionn cola-deug. Dh’fhàg iadsan air a’ bhàta air an tàinig sinne.

Dimàirt 21

Na fir fhathast ris an fhulmair. Chaidh sinn an-diugh a mhullach Chonachair. Bha na mnathan ’s na caileagan ann an sin, agus chaidh iad seachad oirnn air an t-slighe dhachaigh, iad fo na h-eallaich. Roilig mi poca fhulmairean sìos cliathaich Chonachair le mo bhata!

Diardaoin 23

Bidh feadhainn a’ tighinn a-steach a shealltainn oirnn a h-uile latha. Tha gach duine a thig às ùr a toirt thugainn dà fhulmair is iad air an spìonadh agus air an ullachadh airson na praise.

Disathairne 25

Latha math fionnar. Thàinig bàta mòr mhucan-mhara dhan Bhàgh a raoir, fèar mus deach sinn nar laighe. An-diugh chuir iad dhith gual a thug iad dha na daoine — còig tonna. Thug na teaghlaichean dhan chaiptean deise chlò. An dèidh dhaibh sgur a dh’obair air a’ ghual, chaidh na fir a dh’iasgach. Fhuair sinn tìodhlacan èisg — carbhanaich. Tha latha àlainn air a bhith ann. Tha an Dùn agus na cnuic mun cuairt oirnn bòidheach ann an ciaradh an fheasgair.

Didòmhnaich 26

Chaidh mi dhan dà sheirbheis agus dhan Sgoil-Shàbaid. Tha a’ chlann uabhasach diùid. Coitheanal math, ach bha an t-seinn rudeigin na b’ fheàrr air an t-seachdain a chaidh.

Dimàirt 28

Thàinig geòla steach bhon bhàta-mhucan. Chaidh sinn sìos chun a’ chidhe ’s thug sinn dhaibh bainne. Thug an Caiptean Brymwolf sinn a-mach chun na soithich a dh’fhaicinn nam mucan-mara. Bha aon dhiubh trì fichead troigh ’s a còig. Sheall an Caiptean dhuinn dealbh a mhna ’s a theaghlaich ’s thug e dhuinn lof mar a bha i ùr air a thighinn às an àmhainn. Bha e snog a’ faicinn nan eilthireach. Nuair a thàna sinn air tìr bha Anna NicGillIosa agus bean Thormoid MhicCuithinn a’ cèilidh. Tha stamag Dhuine a’ cur dragh air.

Diardaoin 30

Chaidh ar clisgeadh aig meadhan-oidhche le feadag àghmhor na Hebrides. Bha mi cho luaisgeanach nam inntinn ’s nach d’fhuair mi mòran cadail. Thòisich na sirens aig beagan an dèidh còig uairean sa mhadainn.

Raonailt NicCruimein

---

[140]

Leum sinn a-mach às ar leapannan. Chaidh stuth a’ phuist a thoirt air tìr aig meadhan-oidhche, ’s nuair a chaidh sinn sìos dhan phàrnalair bha cruach romhainn air a’ bhòrd. Còrr air 40 litir. Pàipearan-naidheachd, irisean agus gu leòr de chairtean-puist! Dh’fhàg sinn an taigh dìreach nuair a bha a’ chiad eathar de luchd-turais a’ tighinn gu tìr. Cuideachd shnog nam measg. Thug mi dhan eaglais iad agus sheinn sinn uile Oh for a Closer Walk with God air an fhonn St Kilda. Bha an ceòl brèagha, brèagha.

Dihaoine 31

Latha fliuch. Tha triùir bhalach òg a’ falbh a Ghlaschu air bàta-mhucan. An toiseach, dhan Tairbeart, agus à sin air an Johanna air an t-seachdain sa tighinn gu ruige Glaschu. Feasgar thàinig iad a dh’iarraidh màileid air Duine, ’s thugadh sin dhaibh gu dùrachdach. Thug sinn dhaibh òrduigh a bheireadh iad air ais thugainn bho Cooper’s. Chaidh sinn sìos aig 8 sa mhadainn gan smèideadh air falbh — Tormod MacCuithinn, Niall MacGillIosa agus Eòghainn MacGillIosa. Mòran caoinidh air a’ chidhe; fàsgadh làmh; agus pògan am pailteas.

Sultain 1906

Disathairne 1

An latha ’s àille. A’ ghrian teth, teth. Shìos aig a’ chidhe a’ mhòr-chuid dhan latha. Oidhche àlainn. Dh’èigh Duine orm agus choisich sinn sìos cho fada ris a’ chidhe. Chan fhaca mi riamh sealladh na bu bhòidhche. A’ ghealach slàn (no faisg air). Air an làimh chlì, Oiseabhal na seasamh a’ cur dìon mun Bhàgh; agus air an làimh dheis, an Dùn ag èirigh cho sgurrach àrd. Eadar na dhà, ann an adhar a bha gun smal, a’ ghealach, ’s a soillse na staran de sholas a bha a’ briseadh aig ar casan air tuinn a’ chladaich. Bha sinn a’ faireachdainn gum bu chòir dhuinn fuireachd a-muigh fad na h-oidhche! Bha na cnuic eile air chùl nan taighean cho sgiamhach ann an solas na gealaich, bha an sealladh gu lèir eireachdail. Cha do dh’fhairich mi riamh cho miannach air gum b’ urrainn dhomh dealbh a pheantadh bho nàdar ’s a dh’fhairich mi a-nochd. Leabaidh aig 10.30.

Didòmhnaich 2

An latha ’s eireachdaile dhen t-samhradh. Cho blàth, cho soilleir. Chan eil bàtaichean anns a’ Bhàgh an-diugh, ach nuair a thàine sinn a-mach às an eaglais bha am Bodach a-staigh le dà mhuc. Cha robh uiread anns an eaglais. Bha sinn ag ionndrain na muinntir a tha air falbh an Glaschu ’s an Scalpaigh. Rinneadh iarraidh is ath-iarraidh air Dòmhnall Fearghastan a dhol a dh’ùrnaigh, ’s mu dheireadh rinn e sin. An dèidh na coinneimh thàinig Niall MacFhionghain a-steach a chèilidh. Leugh mi mòran. Tha Duine nas fheàrr.

Diluain 3

Latha glòrmhor eile. Bha dùil an sgoil a thòiseachadh an-diugh, ach ’s e an-diugh madainn na Coinneimh Mhìosail, ’s le sin cha robh sgoil ann. Chaidh sinn dhan t-seirbheis aig dà-reug. Bha sinn an sin airson uair a thìde gu leth nuair a dh’èirich Dòmhnall Fearghastan agus thuirt e às a’ ghuth-thàmh, “ ’S bidh sinn a-nis a’ crìochnachadh”! !! An dèidh sin, thàinig e gu Duine agus thuirt e gu robh gheat air a thighinn a-steach dhan Bhàgh. Agus b’ ann mar sin a bha. Abair ùpraid! Gheat mhòr bhreàgha, a’ Verdura le Mgr. Mann Thompson. Bha a phiuthar ann, a’ Bhean-Uasal Robinson à Caisteal Dhùn Bheagain; agus dithis dhaoin’ -uaisle eile. Bha iad anabarrach gasda. Thug sinn suas iad a dh’fhaicinn a’ chlaidh agus Taigh an t-Sìthiche. Cheannaich iad a h-uile slat clò a bh’ anns a’ Bhaile.

Dimàirt 4

Dh’fhosgladh an sgoil aig 10 uairean le fichead oileanach; dithis dheth. Chaidh mise a-steach an dèidh sin, ach cha robh mi fada an làthair nuair a chualas conocag gheat. Upraid! Thug sinn orra suidhe sàmhach, agus an uair sin leig sinn às iad. ’S e sin am fasan. Rinn sinn uile cabhaig sìos chun a’ chidhe. Ach chaidh ar tàmailteachach. Cha do rinn a’ gheat ach car a chur agus a-mach à seo leatha. Bha na fir air eathar a chur air bhog agus bha an sluagh cho cachdanach. Na truaghain, bha iad cho togte ri coigrich fhaicinn.

Diardaoin 6

Fad an fheasgair anns an sgoil, a’ cuideachadh leis a’ chloinn bhig. An dèidh na sgoile, chaidh sinn dhan achadh, far an robh Ceit dripeil a’ gearradh an fheòir. Bha ise is Duine, neach mu seach, a’ gearradh agus mise a’ ràcadh. Bha e coltach ri sileadh. Thog Ceit am feur bu thiorma dhan chleit. Dòigh a tha mìorbhaileach math air am feur a thiormachadh. Tha na cleitean air an dèanamh de chlachan-taighe le talamh air am mullaichean. Bithear a’ càrnadh tiùrran feòir a-steach annta. Chan fhaigh an t-uisge chon an fheòir tro mhullach a’ chleit, agus tha a’ ghaoth, le bhith daonnan a’ feadalaich eadar na clachan, a’ tiormachadh gach nì a chuireadh annta.

Dihaoine 7

Ceit cho sgìth ’s gu bheil i an-diugh thar chomais. Tha am Bodach air tilleadh. Cha robh sgoil ann feasgar. Thàinig trì eathraichean a-steach leis na fir. Cha

---

[141] deach iad a Ghlaschu. Chaidh an t-òrdugh a thug sinn dhaibh a thoirt dhan Chaiptean Ritchie a th’ air an Evening Star. Bha Mgr. Herlofson air an Tairbeart air bacadh a chur air na fir a dhol gu ruige Glaschu air sgàth mar a bha an aimsir. Bha an seann Chaiptean a’ tarraing às Ceit, ag ràdh rithe gu robh e dol ga goid a-null a Nirribhidh — gun do chaochail a bhean, ’s gum pòsadh e ise. Cha robh an sin ach a’ bhreug! Tha a’ bhean beò le naodhnar a theaghlach. Tha esan a’ seanchas le Beurla cham agus Ceit leis a’ Ghàidhlig, ’s tha ‘an t-suirghe’ aca air leth èibhinn. Thuirt Ceit ris gum bu chòir dha mhnaoi bàsachadh an toiseach, ’s an nuair a dhèanamh i sin gu rachadh ise leis. Chuir Mgr. Herlofson thugainn an ceithir tonna guail a bha sinn air òrdachadh bhuaithe — duine coibhneil. Tha na Hiortaich a’ tarraing a’ ghuail air tìr a-nochd.

Gu mì-shealbhach, leis an eallach mu dheireadh chaidh an eathar às a chèile agus cha mhòr gun d’fhuair iad air tìr. Bha an eathar leathach-làn sàil agus uabhasach trom. Na truaghain, dh’obraich na fir cho cruaidh. Leabaidh 10.30.

Diluain 17

Latha rapach fliuch; anns an sgoil feasgar. Bha blàr agam ri Iain MacGillIosa a thaobh cò againn a bha gu bhith na uachdaran (no na bana-uachdaran). Chùm mi staigh e agus bhruidhinn mi ris gu cas. Mu dheireadh dh’iarr e maitheanas. Chaidh sinn a dh’fhaicinn nan teaghlaichean uile an dèidh sin. Fhuair sinn mòran charbhanach; shaill sinn iad.

Damhair 1906

Dimàirt 2

Sgoil mar as àbhaist an-diugh. Chaidh mi steach feasgar. Nuair a bha sinn aig ar teatha chuala sinn na glaodhan. Ann an tiotadh thàinig na fir sìos, agus an

Closaichean mhucan-màra anns a’ Bhàgh, 1928

---

[142]

ùine nas giorra na tha e a’ toirt bhuam seo a sgrìobhadh chuir iad eathar air bhog. Bha na mnathan a’ sgreuchail ’s a fàsgadh an làmhan. Tha e coltach gu robh Tormod beag MacGillIosa (a bha air faighinn às an sgoil rudeigin tràth) air a dhol gu Gob Cholla a dh’iasgach charbhanach. Bha e air tuiteam dhan mhuir. Bha sruth feagalach ann. Cha robh ach aon fhireannach anns an astar. Thàinig esan le lon agus shad e aona cheann cho fad ’s a ghabhadh, ach thug an sruth air falbh e gus nach ruigeadh am balach air. Ruith na balaich mhòra dhachaigh a dh’innse na h-uirsgeil. Chaidh Tormod MacFhionghain gu Gob Cholla na chabhaig agus chunnaic e am balach, ’s grèim aige air a shlat, a’ dol fodha. Cha robh smid aig a’ bhalach mus deach e à sealladh. Ràinig an eathar ro anmoch airson i

---

[143]

bhith gu feum. Chaidh sinn chun na dachaigh còmhla ris a’ chòrr dhen chuideachd agus dh’fhuirich sinn anns an taigh-fhaire gu 9 uairean. Bha an staid air leth tùrsach. Bha am màthair bochd glic sàmhach, ach ann an suidheachadh a bha truagh. Ach bha an athair às a reusan. Cùis-thruais. Catrìona bheag bhochd anns an leabaidh tinn. Thàinig mi dhachaigh le buille nam cheann agus tinn.

Diardaoin 25

Tràthach againn ga dèanamh air Conachair. Fionnlagh MacCuithinn gu math nas fhèarr, ach fhathast bochd. Dòmhnall Fearghastan an ceann na coinneimh a-nochd. ’S toigh leinn e dha-rìribh. Tha spionnadh na theagaisg.

Diciadaoin 31

Latha balbh ciùin. Chaidh sinn an dèidh na diathad a choimhead nan Hiortach a’ ruagadh (a’ tional) nan caorach air Oiseabhal air chùl a’ Mhansa. Chaidh Dòmhnall MacGillIosa a phronnadh nuair a thuit e air na creagan. Nigh Duine is mise a chas agus chuir sinn dhachaigh e. An uair sin an sgoil. Chuala sinn gu robh Fionnlagh MacCuithinn na bu mhiosa. Coinneamh-ùrnaigh. Dh’fhuirich sinn còmhla ri Fionnlagh gu 9. Chan eil guth fhathast air an Evening Star. Leabaidh 11.30.

Samhain 1906

Dihaoine 2

Na fir a’ cur chaorach air an Dùn. Chaidh na bodaich iad fhèin dà mhìle le eathar agus theàrn iad caora a bha air tuiteam dhan mhuir.

Diluain 5

Latha na Ceist. Annasach. Thog fear earrainn às a’ Bhioball a tha gu math duilich. Labhair Duine an toiseach agus dh’iarr e air càch an smaointean air a’ chuspair innse. Dh’innis, seach dithis. Bhruidhinn cuid gu math pungail.

Dimàirt 13

Duine dona leis an dèideadh fad na h-oidhche.

Diciadain 14

Fìor dhroch oidhche. Duine le neuralgia. Chaidh mi dhan sgoil ga iarraidh.

Diardaoin 15

Chunna sinn soitheach a’ tighinn. Nas fhaisge ’s nas fhaisge. B’ e seo am bàta à Fleetwood ris an robh dùil againn bho chionn fhada. Gàirdeachas. Fhuair sinn dà dhusan litir. Iad uile gu math aig an dachaigh. Dh’fhuirich an t-soitheach ris na litrichean a sgrìobh sinn airson an cur dachaigh.

Didòmhnaich 18

Gailleann gaoith agus uisge. Bhris am balg a bha air beul Dhuine. Dh’fhalbh an dèideadh anns an spot.

Diciadain 21

A’ chlann dìreach aingidh. Mi faighinn air adhart gu math leis a’ chuibhrig.

Disathairne 24

Latha uabhasach. Leabaidh gu àm diathad, ach meadhanach. Duine cho còir rium — mòran nas còire na bhios mise ris-san.

Didòmhnaich 25

Dh’èirich mi ron diathad. Latha breàgha. Fhad ’s a bha an Sgoil-Shàbaid ann, thàinig am Baile a shealltainn orm! Tha iad cho gasda. An dèidh an S.S. thàinig na sgoilearan a-steach cuideachd. Tòrr nas fheàrr a-nochd.

Diluain 29

Dòmhnall Fearghastan is Fionnlagh MacCuithinn a-staigh a’ suirghe air Ceit.

Dùbhlachd 1906

Dihaoine 7

Chuir Raonailt Fhearghastan sìos pìos muilt-fheòil le Niall beag. An sgoil feasgar. An uair sin sgrìobhadh litrichean agus snìomh. Bhruich mi prais mhòr eòrna dha na cearcan.

Disathairne 8

Chuir na balaich air flod an St. Kilda Mail an-diugh, a’ ghaoth bhon àirde cheart.

Dimàirt 25

Nollaig air Hiort! !! Sneachda trom. Dripeil anns a’ chidsin fad na madainn a’ dèanamh duff na Nollaig; a’ ròstadh eun. Diathad air leth. An sgoil feasgar. Mi toilichte air Hiort an Nollaig seo, le mo Dhuine snog fhìn. Chan eil mi ciallachadh leth nan rudan a tha agam anns an leabhar ga chàineadh! Mo ghaol air.

Anns an earrach an 1909 dh’ullaich Ailis agus Pàdraig airson a’ chiad duine teaghlaich.

Giblean 1907

Diardaoin 8

Gaoth mhath agus grian ghlòrmhor. Ceit air a dòigh. Mise trang anns a’ chidsin. Thàinig Mairead a-steach a dh’fhaicinn nam ‘badan beaga’. Mòran àbhachdais. Bha bean Fhionnlaigh MhicGillIosa a-staigh an-dè. Dearg uabhas oirre. Cha robh i riamh air gùn fada naoidhein fhaicinn. Ghabh Mairead a teatha còmhla rinn.

Dihaoine 16

An naoidhean ag ullachadh airson a thighinn. Mairead (Sarah Gamp) còmhla rinn.

Disathairne 17

Ràinig an nighean bheag àlainn a chaidh a chur thugainn aig 10 uairean sa mhadainn. Bha Ceit agus bean Nèill Fhearghastain a’ tighinn a-steach dìreach nuair a thàinig i dhan t-saoghal. Sgamhan làidir. Falt fada,

---

[144] glè dhorch an-dràsda. Rinn ‘Sairy’ uabhasach math. An taigh làn leis a h-uile boireannach a th’ anns an àite. Cèic agus fìon; agus teatha! !!

Thug Susan (an ‘nighean bheag àlainn’ ), a tha air iomadh bliadhna a chur seachad ann a Harare, Zimbabwe, dhuinn cead air na h-earrainnean ud de dh’obair a màthar fhoillseachadh. Anns na sgrìobhaidhean aig Ailis tha mòran de dh’fhacail Ghàidhlig (ged is e a’ Bheurla a bh’ aice) – facail a tha a’ toirt beachd dhuinn air mar a bha na Hiortaich aig an àm gam fuaimneachadh (no mar a bha Ailis gan cluinntinn). Seo feadhainn aca.

‘Berenahake’ – Bearradh na h-Eige; ‘Cruvack’ – Craobhag (ainm bà); ‘Meirut’ – Mairead; ‘Toromich’ – Tormod; ‘Botoch’ – Bodach; ‘Roenig’ – Raonailt; ‘Feulach’ – Faoilleach; ‘scrabillay’ – sgrabaire; ‘waaví’ – làmhaidh; ‘triplitch’ – trioblaid; ‘bandragh’ – bantrach.

Sùlaire (a bhroinn air a dhinneadh le itean) ann an làmhan Fhionnlaigh MhicCuithinn, an neach bu shine a bha air Hiort